گيلکي زوؤن

Wikipedia جي
(مسير عوضاؤدن گيلکي أجي)

گيلٚکي (واگۊىه: /Giləki/) گه گئلکي ؤ گيليکي ني دؤخؤندن بۊنه، یته زوؤن ٚ نؤم هيسه گه گيلکؤن اۊن ٚ جي گب زنن. اي زۊوؤن هيندۊاۊرۊپایي زوانان ٚ جي هيسه ؤ ايراني کلسا-خۊرخؤسي هال ٚ مئن قرار بیته دأره.[۱] ألبت بأضي هامۊجشؤن اين-ه گۊنن گه گيلکي، کارتولي (نسا-قفقازي) زوانؤن ٚ همرأ-ني مۊشترک ٚ جرگه‌شينأسي ٚ خؤصۊصيات ٚ دارا هيسه.[۲][۳][۴] اي زوؤن ٚ گۊیشورؤن-ه اتنؤلؤگ سال ٚ ۲۰۱۷ مئن ۴٬۳۸۰٬۰۰۰ نفر تخمين بزأ دأره.[۵] گه ألبت مۊختلف ٚ سربسؤن ٚ مئن اي آمار جيرجؤر دأره. اي زوؤن ٚ جۊغرأفي شر-ه کاسپين ٚ دریا ٚ نسا تا ألبؤرز ٚ ارتفاعات مؤعرفي گۊده شأنه. ولي اين-ي طۊلي محدۊده سر نظرات متناقضه ؤ اختلافات نيأ. اي زوؤن هيچته کيشور ٚ مئن رسميتي ندأره. گيلکي‌ئه معمۊلا آرامي (عربي) خط ٚ جي نويسنن.

گۊیشؤن[دچينواچين]

گيلکي زوؤن-ه فی‌الواقع اين ٚ زنجيله‌یي گۊیشؤن چاؤننن ؤ هۊته گه اۊن ٚ نؤم ٚ جي مۊشخصه زنجيل ٚ مۊسؤن کسن-ه مۊرتبط أ وصل هيسن. خلئن سأی بؤده دأرن گه گيلکي‌ گۊیشؤن-ه تقسيم بؤنن ؤ اۊشؤن ٚ ره محدۊده مشخص چاؤنن أمما اي تقسيمؤن کسن ٚ همرأ خلي متناقضن. مؤنه ره:

  1. خۊرخؤسي (غربي): بيه پس ٚ محدۊده رزوندي[۶][۷][۸] جي الی اسپي‌رۊ یا قبلتر.
  2. مئني (مياني): هۊیندر ٚ جي الی چابؤک ٚ پيشي (اؤشئن).
  3. خۊرتؤوي (شرقي): هۊن ٚ پسي الی تنکابؤن.[۹]
  4. نسایي (جنوبی): رۊبأري، اٚلمۊتي، تالٚقؤني.[۱۰][۱۱][۱۲]

گيلکي واجه‌ئن[دچينواچين]

اي سري جه گيلکي واجه‌ئن دۊ ته بيه‌پس ؤ بيه‌پيشˇ لئجه أمرأ فارسي ؤ اينگيليسي معادلانˇ ورجه:

فارسي بيه پيش بيه پس اينگيليسي
صورت / چهره ديم ديم Face
زمان زمات، زمت زمات Time
بالا جؤر جؤر Up
پایین جير جير Down
زیر بۊن بۊن Under
پدر پئر پئر Father
کودک / بچه زأک، زأی زای / زاک Baby / Kid
پسر ريکه، وچه رِی / رِئک Boy
دختر لاکۊ / دتر کؤر / کیلکا / لؤی / دَتَر girl / Daughter
پدر زن زن پئر زن پئر Father in law
مادر مار مار Mother
خواهر خاخۊر خاخۊر Sister
برادر برار، برأر برار Brother
برادر شوهر شۊ برأر مردˇ برار Brother in law
مادر شوهر شۊ مار مردˇ مار Mother in law
بزرگ پيله، پيلا پيله Great
لیز / سُر ليسک ليسک Lubricious
ترد و شکننده کرچ کَرچ Brittle
آویزان کردن / آویختن وارگنئن، درگئنتن اۊرگادن / وارگادن Hangning
به دنبال کشیدن هکشئن فَکِشِن / دکشن Drag
مکیدن فۊدۊشتن فۊدۊشتن / اۊدۊشتن Sucking
میل داشتن واسَن واستن Appetite or Desire
ریختن مایعات فؤدن، شؤندن، کألئن فۊکۊدن / فۊگۊدن Pouring of Liquids
درخت دار دار Tree
زنبور سیفتال گَرزَک Bee
سنجاقک تيتيل چيچيلاس / ککر Dragonfly
گاو گؤ، مال گاب Cow
گربه/بچه گربه پیچا/پیچا کوته پیچا/پیچا کوته Cat/Kitty
گردو آغۊز / گۊرکان آغۊز Nut
اردک بیلی / سیکا بیلی duck
مرغ خانگی کرک کَرک Hen
گنجشک ملجه / چيچيني چيچيني Sparrow
مار ميۊلئم لانتي Snake

گيلکي دابدستور[دچينواچين]

أليفبي[دچينواچين]

گيلکي أليفبي اۊجۊر کي بۊگذشته[۱۳] جي فرسه أمي دس ايتؤره:

رديف حرفˇنؤم حرف
۱ کۊجي هفت ˇ
۲ أليف آ، أ، ا
۳ بي ب
۴ پي پ
۵ تي ت
۶ ثي ث
۷ جأم ج
۸ چي چ
۹ حي ح
۱۰ خي خ
۱۱ دال د
۱۲ ذال ذ
۱۳ ري ر
۱۴ زي ز
۱۵ ژي ژ
۱۶ سين س
۱۷ شين ش
۱۸ صات ص
۱۹ ضات ض
۲۰ طأى ط
۲۱ ظأى ظ
۲۲ عىن ع
۲۳ غىن غ
۲۴ في ف
۲۵ قاف ق
۲۶ کاف ک
۲۷ گاف گ
۲۸ لام ل
۲۹ ميم م
۳۰ نۊن ن
۳۱ وؤ و، ۊ، ؤ
۳۲ ىه ي، ى، ئ
۳۳ هئ گرد ه
گيلکي أليفبي



چنته گيلکي کلمه[دچينواچين]

گيلکي کلمه‌ٰن، باخی هندواۊرۊپاىي زوانؤنˇ همره پۊر اشتراک دأنه. اي زوان، عربی ؤ فارسی جی‌م پۊر کلمه هیته ؤ کلمه ني ایشؤنه هدأ.[۱۴]


گيلکي اینگیلیسی فارسی کۊردي
دیم Face صورت Dîmen
زأی/ زأک/ وچه Baby/Kid کودک/بچه Zarok
پیلˇپئر Grand Father پدربزرگ Bapîr
جؤر Up بالا jûr/Jûrewe
اساره/ رؤجا Star ستاره Estêre/Stêrk
لاکو/ کؤر/ کیجا/ کئلکا Girl دختر Kıç/Kîj
ریکه/ رئک/ رئه/ وچه Boy پسر Kurr
پیتار Ant مورچه Mêlûre
سیفتال/ گرزک Bee زنبور Hengejalle
پیچا/ پیچه Cat گربه Pışîle
نسا Shadow سایه Nısê/Sêwer
پیله/ گأت Great بزرگ Gewre
پئر Father پدر Bawk
فودوشتن Suck مکیدن Mıjîn
وأستن/ یأسه Appetite/ Desire اشتها ىا میل ?
فودن/ شؤندن Pouring of liquids ریختن مایعات Rıjanın/ Rıştın
لیسک Lubricious لیز/لغزنده Lûs/Xız
کرچ/ کرج Brittle ترد و شکننده Puşke
دار Tree دار/درخت Dar
چیشنک/ ملجه/ چیچینی Sparrow گنجشک Peresêlke/ Çoleke
بشو Go برو Pıço
هگیر/ فگیر Take it in your hand بگیر Bıgre
هنگیر/ فنگیر Dont take in your hand نگیر Megre
پورد Bridge پل Pırd


خؤندشؤن ؤ حرفؤن[دچينواچين]

گيلکی بیسˇ دو ته حرف (صامت ىا همخوان) دأنه:

گيلکي فؤنؤتیک مورسؤن
پ p پورد
ب b بال
ت/ط t توم
د d دأره
ک k کرجي
گ g گأره
غ/ق q قاش
ف f فو
و v وأرش
س/ص/ث s ساق
ز/ض/ظ/ذ z زور
ش š شل
ژ ž ژیویر
خ x خؤنخا
ه/ح h هئن
چ c چوچار
ج j جیگه
ر r راب
ل l لاس
م m مره
ن n نمکار
ی y یالمند

هف ته ني ساده خؤندش (مصوت ىا واکه) دأنه:

گيلکي فؤنؤتیک مورسؤن
آ ā کال
او (ۊ) u سو
اي (ي) i شیم
ئ e گئشه
ؤ o چؤ
أ a هأن
ٚ ə کل

بانی سه جرگه تویم (مرکب) خؤندش[۱۵]:

گيلکي فؤنؤتیک مورسؤن
ؤۊ ou اؤۊربۊ (امرود) /ourbu/
آۊ āu زاۊ (شکؤمدار زنأی) /zāu/
آي āi ماي (ماهی) /māi/
ئي ei خئيل (جرگه) /xeil/
ۊؤ uo تۊؤر (تبر) /tuor/
گيلکي فؤنؤتیک مورسؤن
ئی ey رئی (ریکه) /rey/
ٚی əy میدان /məydān/
أی ay أیوار (ای دفأر) /ayvār/
آی āy هأرای (زهار، فریاد) /harāy/
ؤی oy کؤیتا (کؤکته) /koytā/
ۊی uy اۊیتا (اؤکته) /uytā/
گيلکي فؤنؤتیک مورسؤن
آؤ āw ناؤدان /nāwdān/
ؤ ow اؤلاد /owlād/
أؤ aw أؤدؤ (دهن‌وله) /awdo/
ٚؤ əw خؤخوره (خرناسه) /xəwxurə/

آخری خؤندش (ə) یکجور خؤندشه کي گيلکي مئن همه ته خؤندشؤن جي ویشتر به کار شنه ؤ یکچی ایسه a ؤ e مئن. گيلکي خؤندشؤنˇ بولندی (ارتفاع) (فارسی زوانه بدئه) کمه. [۱۶]

نامتا'ن (ضميرؤن)[دچينواچين]

شخصي نامتا[دچينواچين]

گيلکي مئن شخصي نامتا دۊ جۊره[۱۷]:

الف. سيوا شخصي نامتا[دچينواچين]
سيوا نامتا شخصي نامتا (فاعلي) شخصي نامتا (مفعۊلي)
أول شخصˇ فرد مۊ، من مأ، مره
دوم شخصˇ فرد تۊ تأ، تره
سىؤم شخصˇ فرد اۊن، اۊ اۊنه، وره
أول شخصˇ جم أمان، أما، أمه، أمۊ، آمۊ أمره
دوم شخصˇ جم شۊمان، شۊما، شمه، شۊمۊ، شمۊ شمره
سىؤم شخصˇ جم أشان، ايشؤن (اۊشؤن)، ايشان أشأنه، ايشؤنه (اۊشؤنه)، ايشانه
ب. دشکسه شخصي نامتا[دچينواچين]

فاعل[دچينواچين]

گيلکي مئن، فاعل، شخص ؤ شماره' جي، فعلˇ همرأ جۊره[۱۸]:

مرىم ظرفؤنه بۊشؤسته.

مرىم ؤ زهرا ظرفؤنه بۊشؤستن.

فاعل تينه حذف بۊبۊن ؤ فاعلˇ شخص ؤ شماره شأنه فعلˇ شناسه' جي فأمسن[۱۹]:

مۊ شنم. -> شنم.

اۊ کيتابه هأىته. -> کيتابه هأىته.


فعل[دچينواچين]

گيلکي مئن فعل دۊ ته بنه دأنه: هسا بنه (مضارع) کي اۊنأجي اخباري هسا ؤ التزامي هسا ؤ أمر چاگۊده بنه باني بۊگذشته بنه کي مصدر ؤ مفعۊلي صفت ؤ بۊگذشته فعلؤن اۊنأجي چاگۊده بنه.[۲۰]


مصدر[دچينواچين]

مصدر، -ən ؤ -an همرأ تمنأ بنه. أگه ىکته فعلˇ بنه خؤندشˇ همرأ سر بمأ، اينˇ مصدر -n گينه: زئن ؤ خؤردن ؤ فۊدنˇ مۊسؤن.

ماضي صرفان[دچينواچين]

گيلکي مئن ماضي ساده و ماضي استمراري به ترتيب ايته بساته بۊنن:

  • ماضي ساده: ب+بؤگذشته بۊنه+شناسه[۲۱]
  • ماضي استمراري: بؤگذشته بۊنه+شناسه[۲۲]
مصدر بۊگذشته بۊنه ماضي ساده؛ اول شخص مفرد ماضي استمراري؛ اول شخص مفرد
خؤفتن خؤفت بخؤفتم خؤفتم، خؤفتمه
خؤتن خؤت بخؤتم خؤتم
بختن خت بختم ختم

قىد[دچينواچين]

نحوي أگه نيگا بۊکۊنيم گيلکي مئن دۊ جرگه قىد دأنيم: ىک جرگه حتماً ؤ مثلاًˇ مۊسؤن قىدؤن ؤ ىک جرگه' ني خئلي ؤ ويشترˇ مۊسؤن.[۲۳]

دومي جرگه قىدؤنه نشأنه جۊمله سر أردن: خئلي حسن کتاب خؤنه. أول جرگه جۊمله قىد ايسن أمما دومي جرگه، فعلي جرگه قىدن.[۲۴]

جۊمله[دچينواچين]

گيلکي مئن کلمه'نˇ ترتيب فاعل-مفعۊل-فعل ايسه.[۲۵] بسچي گاگلف مفعۊل تينه فعلˇ پسي بأ أمما مننئه فاعلˇ پيش بأ:

علي کيتابه خؤنه.

علي خؤنه کيتابه.

ناشخصي ساخت[دچينواچين]

ناشخصي ىا غىرˇشخصي جۊمله'ن اۊ جۊمله'نن کي ايشؤنˇ فعل، خۊشؤنˇ فاعلˇ همرأ جۊر نئه ؤ اي جۊمله'نˇ فعلˇشناسه سىؤم شخصˇ فرد ايسه: مأ تشنه'.[۲۶]

اي جۊمله'نˇ فعلؤن حسي ايسن ؤ ىعني ىکته مرجع خأنن کي ىکته تجرۊبه ىا حسه نسبت بدئن اۊ مرجعه. پس مننئن نمأ نامتا (ضمير ناملفوظ) بدأرن: گۊشنه'.[۲۷]

اي جۊمله'نˇ مئن، فعلˇ مرجع مننئه بيجؤن بۊبۊن. پس أگه تينيم بدأريم: مأ گۊشنه ىا حسنه گۊشنه ىا سگؤنه گۊشنه؛ مننيم بۊگؤىم ميزه گۊشنه.[۲۸]

اۊ نؤمي جرگه کي ناشخصي جۊمله'نˇ سر هأنه، فاعل نئه؛ اي نؤمي جرگه مفعۊله کي شنه فاعلˇ خالي جيگه مئن نيشينه

گيلکي خط[دچينواچين]

اصلˇ وانيويس: گيلکي نیویشتن

صد سالˇ أخيرˇ مئ هرکي هرجۊر کي دوس دأشت گيلکي بنويشته کي البته ويشتري آرامي خطˇ جي نيويسنن کي ايرانˇ مئن به اشتبا[۲۹] عربي ىا فارسي خۊ دۊخؤنده بنه؛ اي خطˇ مئن هرکي هرجۊر داب ض زاکۊن کي دۊرۊس تشخيص بده عمل کؤنه امما گيلوا مجله يکته دابدستۊر پيش بنأبۊ کي کم-کم بۊبؤ دابدستۊري کي گيلوا مئن بکي-ويريس بکارشنه ؤ اينˇ اصليترين کارکتر کۊچˇ هف (ˇ) ايسه.

۱۵۸۸ اسفندار ما، ورگ، گيلوا دابدستۊرˇ سر يکته شيوه-نامه ؤ کيليدتأخته (Keyboard) مؤنتشر بۊده کي شأنه گۊتن منسجمترين دابدستۊري ايسه کي تاهيسه بيرين بمأ.[۳۰]

ورگˇ پيش بنأ شيوه ايتؤره:

(اي وؤت، اي سربسˇ جي نقل بؤدره: خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحه‌کلید)

چۊتؤ خأ اي خطˇ جي گيلکي نيويشتن؟


ا. نؤميترين ؤ مؤهمترين نشؤنه، “ˇ” ايسه کي شؤا(ə) نۊشؤن دئنه. امما قراردادˇ جي أمه اينه همته اضافي ترکيبؤنˇ مئن کاراگينيم.

ملکي اضافه: ماکانˇ جۊف

وصفي اضافه: سۊرخˇ رۊجا

هرماله اضافه: اۊتاقˇمئن

دقت بکۊنين کي “ˇ” دۊ جا أصلن بکارنشنه. ىکته مفعۊلي نشؤنه جا: من تي پسره بيدئم. پس أگه اي جومله’ ايتؤ بنويسيم که “من تي پسرˇ بيدئم” دوروس نيه. چۊن پئرˇ پسي “ه” ىکته سيوا کلمه ايسه ؤ مفعولي نشؤنه ايسه. اؤکته “ايسه” فعلˇ مئنه: اۊن تي مأره. که أگه بنويسيم “اۊن تي مأرˇ” غلطه. چۊن ائره م مأرˇ پسي “ه” ىکته فعله: اۊن تي مأر ايسه.

– گاگلف لازمه کي تأکيد بۊکۊنيم ىکته کلمه مئن ىکته گب (حرف)ˇ پسي، شؤا دأنيم؛ اي جۊر وختؤن شأنه کۊچˇ هفته کاراىتن. وٚرگ ىا کٚلˇ مۊسؤن. گيلکي کيليدتأخته مئن أگه شيفتˇ کيليده بدأرين ؤ کۊچˇ هفته بزنين، تينين ىکته گبˇ جؤر شؤا بنين. اما نخأ اي کارˇ مئن تۊند شؤن؛ گيلکي-نيويسي مئن نخأ گبؤنˇ جؤر ؤ جير اعراب نأن.


ب. a ىا فتحه خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه) “أ” (ىزبر: yəzəbər) کاراگينيم: تأ، دأنم، پأچ، دأرم.


ج. اۊ کلمه’نˇ مئن کي “ه” همره سرهنن ؤ اي “ه” ىکته خؤندشˇ جا ايسه (خؤنه، فرده ؤ…)، أگه لازم ببۊن کي مفعۊلي نشؤنه ىا “ايسه” جا ىکته فتحه بچربؤنيم کلمه سراخره، “أ” جا، چۊن خأنيم کلمه ظاهر ؤ صورته بدأريم “‘” کاراگينيم: خؤنه’، فرده’، خسته’بؤستم، پياده’بم.


د. e ىا کسره خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه) “ئ” (ىزير: yəzir) کارأگينيم: زئن، مئبه، زئندرم.


ه. o ىا ضممه خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه ىا چي ow خؤندشˇبه) “ؤ” (ىپيش: yəpiš) کاراگينيم: شؤن، شؤ، خؤ، مۊسؤن.


و. اۊ کلمه’ني که “ه” ىا “ا” همره سرهنن، اۊشؤنˇ جم دوستنˇبه چۊن خأنيم کلمه ظاهر ؤ صورته بدأريم، “‘” کاراگينيم ؤ أگه کلمه “ي” همره سربأ، “ئ” کاراگينيم: خؤنه’ن، پا’ن، کاسپيئن/کاسپئن، تيتيئن/تيتئن.


ز. اي خطˇ مئن نيمفاصله ندأنيم. هر جا بدين نيمفاصله خأنين، اۊنˇ جهاني معادله کاراگيرين: دأش (-).


ح. u خؤندشˇ به، چي دکشه چي کۊتا، “ۊ” کاراگينيم: فۊوؤستن، دۊر، پۊر.


ط. i خؤندشˇ به، چي کۊتا چي دکشه، “ي” کاراگينيم کي هم وختي سيوا بنويشته بنه ؤ هم وختي ىکته حرفه دچکئنه، نؤقطه دأنه. “تيتي” مۊسؤن.


ى. اۊ کلمه’نˇ مئن کي دۊ ته گب (حرف)ˇ همره کي ىکته خؤندشˇ نماىنده ايسن سرأگينه (ايران، اؤره، ائره ؤ…)، اولي أليف هۊتؤ کي هميشک داب بو بنويشته بنه امما بۊخؤنده نبنه.


ک. تۊىم خؤندشؤنˇ به کي گيلکي خۊشئبه دأنه، هي علامتؤنه خأ تۊىم گۊدن: تيۊل، ريۊت ؤ…


ل. y گبˇ جا، “ى” کاراگينيم کي هم وختي سيوا بنويشته بنه ؤ هم وختي ىکته حرفه دچکئنه، بينؤقطه': چأىي، حسنى.


م. اۊ کلمه’ني که اۊشؤنˇ مئن ي پسي، ى هنه، بيه، ديا، پياز ؤ… مۊسؤن، خالي “ي” بنويشته بنه: بيه، ديا، بيه، پياز ؤ…


ن. سيوانيويسي ىا دچکسه-نيويسي، اصلˇ ملاک کلمه استقلاله. ىعني ىکته کلمه وابينؤن خأ کسؤنه دچکئن مگر اينکه باخى ملاکؤن ىا نيويشتاري عادتؤن مانع ببۊن. مثلن، مؤستمر فعلؤنه چۊن ىکته مۊستقل فعل ؤ ىکته کلمه ايسن دچکسه نويسنيم: شؤندرم، بمأبۊ ؤ خؤردئدرم. هيتؤرم “بي” ؤ “نا” مۊسؤن پيشوندؤن: بيکس، بيسواد، نابلد ؤ…

– هرجا فاصله ىا نيمفاصله لازم بۊ، دأش (-) کاراىته-بنه: خؤرده-درم، فورته-دبۊ.


س. گيۊمه وأسي، هۊ جهاني ؤ استاندارد گيۊمه’ (“”) کارأگينيم. گيۊمه اي جاؤن کاراىته-بنه:

– اۊ گبي که ىک جا ىا ىک کسˇ جي نقل بنه.

– خاصˇ نؤمؤن ؤ خاصˇ کلمه’ن، تيترؤن، فندي ؤ علمي اصطلاحؤن (هر وؤتˇ مئن خالي ىک دفأ).


ع. نؤمره-نيويسي مئن، أعشاري نؤمره’نˇ مئن مؤمىئز (/) بکارشنه (۲۳/۴۰۵) ؤ هزارگانˇ سۊ رقمه سيواگۊدنˇبه هۊ علامتي که دونىا مئن دابه ( ۳,۰۴۰,۰۰۴,۰۰۵,۰۶۰) کاراىته-بنه.


ف. پس گيلکي أليفبي اۊجۊر کي بۊگذشته جي فرسه أمي دس (محمۊد پاىنده لنگرۊدى فرهنگˇ گيل و دىلم) ؤ چاکۊنواکۊني که أمه پيش نئنيم، ايتؤره:

أليف (آ، ا، أ)، بي (ب)، پي (پ)، تي (ت)، ثي (ث)، جأم (ج)، چي (چ)، حي (ح)، خي (خ)، دال (د)، ذال (ذ)، ري (ر)، زي (ز)، ژي (ژ)، سين (س)، شين (ش)، صات (ص)، ضات (ض)، طأى (ط)، ظأى (ظ)، عىن (ع)، غىن (غ)، في (ف)، قاف (ق)، کاف (ک)، گاف (گ)، لام (ل)، ميم (م)، نۊن (ن)، وؤ (و، ؤ، ۊ)، ىه (ى، ئ، ي)، هئ گرد (ه).[۳۱]

گيلکي بنه[دچينواچين]

شکی نیه کي گیل، ىکته قؤمˇ نؤم بو. ىۊناني کتابؤنˇ مئن ایشؤنه گلای دخؤندن. أگه گۊنيم گیل ىا گیلک که اي کاف، نسبتˇ کافه نأ تصغیرˇ شي. اونچه کي مسلم ایسه اینه کي گیل ىا گئل ىا گئلای ىکته قؤمˇ نؤمه کي کاسپي درىا کلسیا (جونوب) چافˇ مئن نیشتن ؤ هنۊز ایشؤنˇ نؤم اي مردومˇ سر بمؤنسه. وختی گۊنيم گیلان، اي «ان» جیگه پسونده. ىعني اؤره کي گیلؤن زیندگی گودن.[۳۲]

اما دومي (دیلم) کي ویشتر اشتبا واگۊىه بنه ؤ أگه بشین محلي مردومه بپورسین اونˇ دوروسه گونن: دیلمؤن (dilemon). مو هرگز نشتؤسم هی‌کس بگؤ دىلمان deylaman. دیل dil ىکته کلمهٰ کي معنایˇ مشخص دأنه ؤ اؤرهٰ گونن کي مرز بوده ؤ دَوَسته ببون گؤ ؤ گوسند دأشتن ئبه ؤ «ام» بولندی پسونده، هوجور کي کؤتام ؤ ایلامˇ مئن دأنیم ؤ پألوي زوانˇ مئن هرچئه بخأن بولند ذکر بکونن اي پسونده چربؤنئنن اونه. پس دیلم بنه گؤ ؤ گوسندˇ دأشتنˇ بۊلندˇ جیگه.[۳۳]

گیل، مازندرانˇ گيلکي زوانˇ مئن ني دره ؤ مازندراني زوان، پۊر شواهدˇ وأسی،[۳۴][۳۵][۳۶][۳۷] سانسکریتˇ همره ارتباطˇ مستقیم دأنه.[۳۸]


گيلکي دئبار[دچينواچين]

گيلکي خو تاریخ ؤ ادبیاته دأنه. پیرشرفشا شئرؤنˇ دیوانˇ مورسؤن کي هشتۊمي قرنˇ هجری قمری جي بجا بمؤنسه.[۳۹] بخشی جه قدیمي آثار که یا به گیلکي بأنوشته ببه یا بخش هایی جه اؤن گیلکي ايسه: ۱.تفسیر قران سورتچی(قرن۷) ۲.مقامات الحریری(قرن۷) ۳.دیوان پیر شرفشاه دولابی(قرن۸) ۴.الکفایه(قرن۹) ۵.الابانه(قرن۹) ۶.تفسیر کتاب الله(قرن۹) ۷.تفسیر مؤغنیسا(قرن۹) ۸.دوم مشیخ زیدی(قرن۹) ۹.سوم مشیخ زیدی(قرن۹) ۱۰.قصیده طنطرانیه(قرن۹) گيلکي جي تا هفتؤمي قرن ه.ق وؤت بجا بمؤنسه. پیرشرفشا دولایی دیوان کي گيلکي زوان ئبه ىکته پیله سنده.[۴۰] جغرزˇ اون، نهؤمی قرن جي، قاسم انوارˇ شئرؤنˇ دیوان بمؤنسه کي اونˇ مئن گيلکي غزل دره. نهؤمی قرنˇ جي به بعد دئه گيلکي جي پۊر پورˇ وؤت هنأ تا مشروطه زمت کي حتا چن سوره انجیلˇ جي واگردؤن ببؤ.[۴۱]

سیˇ چن ته گيلکي کلمه راجه به جؤنورشناسی، نسخه‌ی خطی «خواص الحیوان»ˇ مئن (ملاعلی کامی لاهیجانی) دره کي الؤن ترهانˇ دانشگا کتابخؤنه مئن هنأ.[۴۲]

سیزدهؤمی قرن مئن، سید ظهیرالدین مرعشی «تاریخ طبرستان، رویان و مازندران»ˇ جي ىکته واوینه (بنای آمل) میرزا ابراهیم گیلانی به گيلکي واگردؤنه.[۴۳]

یکته گيلکي شئر ني خان احمد خان جي بجا بمؤنسه کي دانشگا تهران کتابخؤنه مئن هنأ[۴۴]: شده‌ام زار و پریشان دَرَم جان کَنَشا | دل پُر خون مو از عشق تو مانی آتشا

تو باَغیار نشینی می دِلا خون کُانی | تو بگو چه بَکُنَم مردمانَ سَرزَنَشا

شیوه دلبری و عشوه و ناز و غمزه | هرچه دُانی توبَکُن آنچه تو ذاتی رَوَشا

از فراق تو مُجَم [مَجَم] کوچه بکوچه شب و روز | همدَمی خود بَگُدی همسر تُرک طالَشا

موکه تا [تَ] هیچ نَگُتامو تو خود آزرده یَه بی | دو هزار چه موتی دانم یَکتا و اگُتَه نَشا

یکته ولگ نسخه خطی کي خان احمد خان گيلکي شئرؤن اون سر بنویشته نأ

یکته دئه سربس، گيلکي قدیمی وؤتˇ وأسی، «تفسیر کتاب الله» ایسه، ابوالفضل بن شهردویر دیلمی کي هشتؤمی قرنˇ مئن بنویشته ببؤ ؤ اونˇ مئن قرآن به گيلکي واگردؤنه ؤ تفسیر ببؤ.[۴۵]

مازیار (کی مازندرؤنی بو ؤ ۲۱۸ تا ۲۲۵ ه.ق حوکومت گود) خو نامه‌ٰنˇ مئن به عباسی خلیفه، خوشه گیلˇ گیلان دخؤنه ؤ خلیفه ني اینه جیلˇ جیلان (گیلؤنˇ گیل؛ فارسی: گیل گیلها) دخؤند. اي اول سندی ایسه کي یک نفر خودش ؤ خو مردومه گیل دخؤند. هنۊزم مازندرانˇ غربˇ کوهؤنˇ مئن، گالشؤن، جیرا (جؤلگه) دخؤنن: گیلؤن.

فردؤسی، خو شاهنامه مئن، اؤره کي منوچهر، سلم ؤ تورˇ جي انتقام بکشه، نویسنه:

سپه را ز درىا به هامون کشید | ز چین دژ سوی آفریدون کشید

چو آمد به نزدیک تمیشه باز | نیا را به دیدار او بد نیاز

ز دریای گیلان چو ابر سیاه | دُمادُم به ساری رسید آن سپاه

بازین کي فریدون مازندرانˇ مردومˇ همره شنه منوچهرˇ استقبال:

به زرین ستام و به زرین کمر | به سیمین رکاب و به زرین سپر

ابا گنج و پیلان و با خواسته | پذیره شدن را بیاراسته

همه گیل مردان چو شیر یله | ابا طوق زرین و مشکین کله.

شاهنامه مئنم، فردؤسی مازندرانˇ مردومه گیل دخؤنه.

نظامی گنجوی ني مازندراني‌ئنه گیل دؤنس؛ خو اسکندرنامه مئن وختی گه اسکندر، ایران ؤ رومˇ سپاهˇ همره شنه اوروسؤن (روسؤن)ˇ جنگ، اینˇ پهلوانؤنه نؤم بئنه:

زریوند گیلی ز مازندران | نیال یل از کشور خاوران

زریوند ني رجز خؤندن و فأزمه گودنˇ زمت گونه:

زریوند مازندراني منم | که بازی بود جنگ اهریمنم

زریوند چن نفره کوشنه تا بیلاخره بکوشتن شنه ؤ اسکندر ناراحت بنه:

جهاندار از آن کار شد تنگدل | که سالار گیلی درآمد به گل

ناصرالدین شا ني خو مازندرانˇ سفرنامه مئن، تبعیدی کوردؤنه ایل دخؤنه ؤ کلاردشتˇ محلي‌ئنه گیل. ایتؤ نظر هنه کي مازندران نی، دیلمˇ مورسؤن، جیگه نؤم (اسم مکان) ببون ؤ ربطی به قومیت ؤ زوان ندأره. اي سربسؤن همه اینه نشؤن دئنن کي کاسپي درىا کلسیا چافˇ مردۊم (تالشؤنˇ جي تا گیلانˇ گیلکؤن تا مازندرانˇ گیلکؤن تا حتا گلستانˇ گیلکزوانؤن) ىکته ریشه و بنه جي ایسن ؤ هرته خو جیگه ؤ سامؤنˇ نؤمه خو سر بنأ اما همه‌ته گيلکي گب زئنن ؤ ایشؤنˇ زوان گيلکي ىا گئلئکی ایسه. پس اي دوروس نیه کي گیلانی‌ئن، گيلکي ؤ گیلک بؤنه خوشؤنˇ انحصارˇ مئن بدؤنن.


بيريني خال[دچينواچين]


جیرنویس[دچينواچين]

  1. https://www.ethnologue.com/language/glk
  2. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0960982206011390
  3. Academic American Encyclopedia By Grolier Incorporated, page 294
  4. The Tati language group in the sociolinguistic context of Northwestern Iran and Transcaucasia By D.Stilo, pages 137-185
  5. https://www.ethnologue.com/language/glk
  6. http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v5f3/v5f3a001.html
  7. http://rezvanshahr.gilan.ir/node/76
  8. https://web.archive.org/web/20220830184244/https://gsi.ir/guilan/fa/page/3522/%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%B6%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%87%D8%B1
  9. http://rch.ac.ir/article/Details/10508
  10. https://iranicaonline.org/articles/alamut-valley-alborz-northeast-of-qazvin-
  11. فرهنگ نگاری گویشی، جهاندوست سبزعلیپور، سیده فاطمه نیک گهر
  12. https://www.ethnologue.com/language/glk
  13. محمود پاینده لنگرودی. فرهنگ گیل و دیلم. نشر امیرکبیر. ۱۳۶۸.
  14. ورگ. چنته نؤکته، گيلکي و فارسی و ایشؤنˇ هدأهگیرˇ جی.
  15. مسعود پورهادی. زبان گيلکي. دانشنامه‌ی فرهنگ و تمدن گیلان، جلد ۱۶. رشت: نشر ایلیا ۱۳۸۷. ص۲۷.
  16. مسعود پورهادی. زبان گيلکي. دانشنامه‌ی فرهنگ و تمدن گیلان، جلد ۱۶. رشت: نشر ایلیا ۱۳۸۷. ص۲۶.
  17. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  18. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  19. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  20. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  21. فرهنگ قادري || http://khurtav.blogfa.com/post-80.aspx
  22. فرهنگ قادري || http://khurtav.blogfa.com/post-80.aspx
  23. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  24. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  25. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  26. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  27. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  28. علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
  29. http://v6rg.com/?p=10458#g1
  30. خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحه‌کلید
  31. خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحه‌کلید
  32. افشین پرتو. مردم سلول‌های ساختاری تاریخ‌اند. گفت‌وگو با افشین پرتو. گیله‌وا، ش ۱۲۲.
  33. افشین پرتو. مردم سلول‌های ساختاری تاریخ‌اند. گفت‌وگو با افشین پرتو. گیله‌وا، ش ۱۲۲.
  34. درویشعلی کولائیان. ساری و آغاز تمدن برنج در مازندران و گیلان. نشر شلفین ۱۳۸۵
  35. درویشعلی کولائیان. مازندراني و سنسکریت کلاسیک. نشر چشمه ۱۳۸۷.
  36. درویشعلی کولائیان. نگاهی نو به تاریخ مازندران باستان. نشر گیلکان.
  37. درویشعلی کولائیان اینترنتی جیگه www.kulaian.com
  38. درویشعلی کولائیان. گیل، گیلک، گيلکي. گیله‌وا. بهمن و اسفند 1390.
  39. رضا مدنی. نوشته‌های گيلکی و تالشي خطی و چاپ‌شده (از سده هشتم تاکنون). گيلان‌نامه، مجموعه مقالات گيلان‌شناسی، جلد دوم، چاپ 1369.
  40. دیوان پیرشرفشاه دولائی. به کوشش دکتر محمدعلی صوتی، ناشر بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1358.
  41. رضا مدنی. نوشته‌های گيلکی و تالشي خطی و چاپ‌شده (از سده هشتم تاکنون). گيلان‌نامه، مجموعه مقالات گيلان‌شناسی، جلد دوم، چاپ 1369.
  42. رضا مدنی. نوشته‌های گيلکی و تالشي خطی و چاپ‌شده (از سده هشتم تاکنون). گيلان‌نامه، مجموعه مقالات گيلان‌شناسی، جلد دوم، چاپ 1369.
  43. رضا مدنی. نوشته‌های گيلکی و تالشي خطی و چاپ‌شده (از سده هشتم تاکنون). گيلان‌نامه، مجموعه مقالات گيلان‌شناسی، جلد دوم، چاپ 1369.
  44. پژوهشگر، ابوالقاسم. «معرفی برگی از نسخه خطی اشعار گيلکي خان احمد گیلانی». پیام بهارستان (تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس) ۲، ش. ۱۳ (۱۳۹۰): ۱۰۶۹. اصلی نسخه جي بایگانی ببؤ.
  45. تفسیر کتاب‌الله/ ابوالفضل بن شهردویر دیلمی؛ با مقدمهٔ محمد عمادی حائری. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. قم: کتابخانه‌ٔ تخصصی تفسیر و علوم قرآنی. ۱۳۸۸.