گيلکي زوؤن

گيلکي (واگۊىه: /Giləki/، اينگيليسي زوؤن مئن Gilaki) يکته زوانه ايرانˇ هندؤاۊرۊپايي خۊرخۊسي کلسيا زوؤنؤنˇ جي و گيلان ؤ مازندرانˇ مردۊم اي زوانˇ جي گب زئنن ؤ قزوین، گلستان، سمنان، تئران، البۊرز اؤستانؤنˇ مئنم گیلکزوؤن ایسأ.

گيلکي أليفبي ˇ آ أ ا ب پ ت ‌ ث ج چ ح خ د ‌ ز ر ‌ ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و ۊ ؤ ي ى ئ ه

گيلکي زوان،ایرانی شۊمالٚغربي زوانؤنˇ جرگه ىا کاسپي دريا نسا چافˇ زوانؤنˇ جرگه شي ایسه ؤ تالشي، سۊرخه اي، سنگسري بلۊچي، کۊردي، قؤمسي زواننˇ همره پۊر اشتراک دأنه ۊ همبۊنه هيسه. گیلکی گۊیشانء سۊتته منظر ٚ جی شأنه تقسیم‌بندی گۊدن:

الف. جغرافیایی

جغرافیایی - زوانشناسی مبنا سر گیلکی چارته غربی، شرقی، جنۊبی ؤ شرقی گۊیش تقسیم بۊنه:

۱. غربی گۊیشان: گیلکی غربی گۊیشان ٚ خاستگا گیلان ٚ اوستان ٚ غربی مناطق رشت ؤ انزلی ؤ فؤمن ٚ مۊسؤنچی شهران هیسن.

۲. مرکزی گۊیشان: گیلکی مرکزی گۊیشان ٚ خاستگا گیلان ٚ اۊستان ٚ شرقی مناطق ؤ مازندران ٚ اۊستان ٚ غربی مناطق لاجؤن ؤ رۊدسر ؤ سختسر ؤ تؤنکابؤن ٚ شهران ٚ مۊسؤنچی هیسن.

۳. جنۊبی گۊیشان: گیلکی جنۊبی گۊیشان ٚ خاستگا گیلان ٚ اۊستان ٚ جنۊبی مناطق رۊدبار ٚ شهر ٚ مۊسؤنچی ؤ قزوین ٚ المۊت ؤ البرز ٚ طالقان هیسن.

۴. شرقی گۊیشان: گیلکی شرقی گۊیشان ٚ خاستگا مازندران ٚ اۊستان ٚ مرکزی ؤ شرقی مناطق چالۊس ؤ آمؤل ؤ ساری شهران ٚ مۊسؤنچی هیسن.

ب. سیاسی مرزان

سیاسی مرزان ٚ مبنا سر گیلکی گۊیشان دۊتته گیلانی ؤ مازندرانی گت ٚ گۊیش تقسیم بۊنن: ای تقسیم‌بندی مئن گیلکی گیلانی گۊیشان گیلان ٚ گیلکی ؤ گیلکی مازندرانی گۊیشان مازندران ٚ گیلکی دۊخؤنده بۊنن ؤ حاشیه گۊیشان هۊ مناطق ٚ نامان ٚ همرأ دۊخؤنده بۊنن: طالقان ٚ گیلکی یا المۊت ٚ گیلکی مۊسؤن

ج. طایفه‌ای

طایفه‌ای مبنا سر گیلکی گۊیشان سۊتته تبری ؤ دیلمی ؤ گیلی گۊیش تقسیم بۊنن:

۱. تبری گۊیش: ای گیلکی گۊیش تبرستان ٚ فرهنگی حؤزه مئن مازندران ٚ اۊستان ٚ دل واقع هیسه ؤ تهران ؤ البرز ؤ سمنان ؤ گلستان بعضی مناطق أنی ای گۊیش ٚ جی گب زنن. ای حؤزه گۊیشوران اغلب خۊ زوانء گلکی دۊخؤنن.

۲. دیلمی گۊیش: ای گیلکی گۊیش دیلمستان ٚ فرهنگی حؤزه مئن مازندران ٚ غربی مناطق ؤ گیلان ٚ اۊستان ٚ شرقی ؤ جنۊبی مناطق ٚ دل واقع هیسه. ای گۊیش ٚ خاستگا گیلان ٚ شرق ٚ کۊهستانی مناطق هیسه.

۳. گیلی گۊیش: ای گیلکی گۊیش گیلان ٚ فرهنگی حؤزه مئن واقع هیسه. ای گۊیش ٚ خاستگا گیلان ٚ جۊلگه‌یی مناطق هیسه.

اي گۊیشان هرته خور چندين لهجه دأرن گه اي زوان قدرتء نمائه.

گيلکي تاریخ

گيلکي خو تاریخ ؤ ادبیاته دأنه. پیرشرفشا شئرؤنˇ دیوانˇ مورسؤن کي هشتؤمی قرنˇ هجری قمری جي بجا بمؤنسه. گيلکی، زازاکی زوان امره ني پۊر نزديکه و دوته زبان، ىته بۊن ؤ ريشه دأنن. زازاکی، الؤن تورکيه مئن گب بزئه بنه.

گيلکي بنه

شکی نیه کي گیل، ىکته قؤمˇ نؤم بو. ىۊناني کتابؤنˇ مئن ایشؤنه گلای دخؤندن. أگه گۊنيم گیل ىا گیلک که اي کاف، نسبتˇ کافه نأ تصغیرˇ شي. اونچه کي مسلم ایسه اینه کي گیل ىا گئل ىا گئلای ىکته قؤمˇ نؤمه کي کاسپي درىا کلسیا (جونوب) چافˇ مئن نیشتن ؤ هنۊز ایشؤنˇ نؤم اي مردومˇ سر بمؤنسه. وختی گۊنيم گیلان، اي «ان» جیگه پسونده. ىعني اؤره کي گیلؤن زیندگی گودن.

اما دومي (دیلم) کي ویشتر اشتبا واگۊىه بنه ؤ أگه بشین محلي مردومه بپورسین اونˇ دوروسه گونن: دیلمؤن (dilemon). مو هرگز نشتؤسم هی‌کس بگؤ دىلمان deylaman. دیل dil ىکته کلمهٰ کي معنایˇ مشخص دأنه ؤ اؤرهٰ گونن کي مرز بوده ؤ دَوَسته ببون گؤ ؤ گوسند دأشتن ئبه ؤ «ام» بولندی پسونده، هوجور کي کؤتام ؤ ایلامˇ مئن دأنیم ؤ پألوي زوانˇ مئن هرچئه بخأن بولند ذکر بکونن اي پسونده چربؤنئنن اونه. پس دیلم بنه گؤ ؤ گوسندˇ دأشتنˇ بۊلندˇ جیگه.

گیل، مازندرانˇ گيلکي زوانˇ مئن ني دره ؤ مازندراني زوان، پۊر شواهدˇ وأسی، سانسکریتˇ همره ارتباطˇ مستقیم دأنه.

گيلکي تبری ىا مازندرؤنˇ گيلکي

ای لهجه‌ٰنه خأ تبری گيلکي ني علاوه گودن. چون مازندرانˇ مردۊم خوشؤنˇ زوانه گئلئکی دخؤنن ؤ تا چالوسˇ گيلکي، بیه‌پیشˇ گيلکي همره خالی ایسکالی تؤفیر کؤنه. هنۊز حتا سمنانˇ یپاره دهاتؤنˇ مئن (چاشم ؤ هیکوه ؤ فولادمأله (فولادمحله) مورسؤن) کي چن دهه پیش، ساری شي بؤن (دودانگه بخشˇ شی) مردۊم خوشؤنه گئلئک ؤ خوشؤنˇ زوانه گئلئکی دخؤنن.

مازیار (کی مازندرؤنی بو ؤ ۲۱۸ تا ۲۲۵ ه.ق حوکومت گود) خو نامه‌ٰنˇ مئن به عباسی خلیفه، خوشه گیلˇ گیلان دخؤنه ؤ خلیفه ني اینه جیلˇ جیلان (گیلؤنˇ گیل؛ فارسی: گیل گیلها) دخؤند. اي اول سندی ایسه کي یک نفر خودش ؤ خو مردومه گیل دخؤند. هنۊزم مازندرانˇ غربˇ کوهؤنˇ مئن، گالشؤن، جیرا (جؤلگه) دخؤنن: گیلؤن.

فردؤسی، خو شاهنامه مئن، اؤره کي منوچهر، سلم ؤ تورˇ جي انتقام بکشه، نویسنه:

سپه را ز درىا به هامون کشید | ز چین دژ سوی آفریدون کشید

چو آمد به نزدیک تمیشه باز | نیا را به دیدار او بد نیاز

ز دریای گیلان چو ابر سیاه | دُمادُم به ساری رسید آن سپاه

بازین کي فریدون مازندرانˇ مردومˇ همره شنه منوچهرˇ استقبال:

به زرین ستام و به زرین کمر | به سیمین رکاب و به زرین سپر

ابا گنج و پیلان و با خواسته | پذیره شدن را بیاراسته

همه گیل مردان چو شیر یله | ابا طوق زرین و مشکین کله.

شاهنامه مئنم، فردؤسی مازندرانˇ مردومه گیل دخؤنه.

نظامی گنجوی ني مازندراني‌ئنه گیل دؤنس؛ خو اسکندرنامه مئن وختی گه اسکندر، ایران ؤ رومˇ سپاهˇ همره شنه اوروسؤن (روسؤن)ˇ جنگ، اینˇ پهلوانؤنه نؤم بئنه:

زریوند گیلی ز مازندران | نیال یل از کشور خاوران

زریوند ني رجز خؤندن و فأزمه گودنˇ زمت گونه:

زریوند مازندراني منم | که بازی بود جنگ اهریمنم

زریوند چن نفره کوشنه تا بیلاخره بکوشتن شنه ؤ اسکندر ناراحت بنه:

جهاندار از آن کار شد تنگدل | که سالار گیلی درآمد به گل

ناصرالدین شا ني خو مازندرانˇ سفرنامه مئن، تبعیدی کوردؤنه ایل دخؤنه ؤ کلاردشتˇ محلي‌ئنه گیل. ایتؤ نظر هنه کي مازندران نی، دیلمˇ مورسؤن، جیگه نؤم (اسم مکان) ببون ؤ ربطی به قومیت ؤ زوان ندأره. اي سربسؤن همه اینه نشؤن دئنن کي کاسپي درىا کلسیا چافˇ مردۊم (تالشؤنˇ جي تا گیلانˇ گیلکؤن تا مازندرانˇ گیلکؤن تا حتا گلستانˇ گیلکزوانؤن) ىکته ریشه و بنه جي ایسن ؤ هرته خو جیگه ؤ سامؤنˇ نؤمه خو سر بنأ اما همه‌ته گيلکي گب زئنن ؤ ایشؤنˇ زوان گيلکي ىا گئلئکی ایسه. پس اي دوروس نیه کي گیلانی‌ئن، گيلکي ؤ گیلک بؤنه خوشؤنˇ انحصارˇ مئن بدؤنن.

گيلکي بنویشته وؤتؤن

بخشی جه قدیمي آثار که یا به گیلکي بأنوشته ببه یا بخش هایی جه اؤن گیلکي ايسه: ۱.تفسیر قران سورتچی(قرن۷) ۲.مقامات الحریری(قرن۷) ۳.دیوان پیر شرفشاه دولابی(قرن۸) ۴.الکفایه(قرن۹) ۵.الابانه(قرن۹) ۶.تفسیر کتاب الله(قرن۹) ۷.تفسیر مؤغنیسا(قرن۹) ۸.دوم مشیخ زیدی(قرن۹) ۹.سوم مشیخ زیدی(قرن۹) ۱۰.قصیده طنطرانیه(قرن۹) گيلکي جي تا هشتؤمی قرن ه.ق وؤت بجا بمؤنسه. پیرشرفشا دولایی دیوان کي گيلکي زوان ئبه ىکته پیله سنده. جغرزˇ اون، نهؤمی قرن جي، قاسم انوارˇ شئرؤنˇ دیوان بمؤنسه کي اونˇ مئن گيلکي غزل دره. نهؤمی قرنˇ جي به بعد دئه گيلکي جي پۊر پورˇ وؤت هنأ تا مشروطه زمت کي حتا چن سوره انجیلˇ جي واگردؤن ببؤ.

سیˇ چن ته گيلکي کلمه راجه به جؤنورشناسی، نسخه‌ی خطی «خواص الحیوان»ˇ مئن (ملاعلی کامی لاهیجانی) دره کي الؤن ترهانˇ دانشگا کتابخؤنه مئن هنأ.

سیزدهؤمی قرن مئن، سید ظهیرالدین مرعشی «تاریخ طبرستان، رویان و مازندران»ˇ جي ىکته واوینه (بنای آمل) میرزا ابراهیم گیلانی به گيلکي واگردؤنه.

یکته گيلکي شئر ني خان احمد خان جي بجا بمؤنسه کي دانشگا تهران کتابخؤنه مئن هنأ: شده‌ام زار و پریشان دَرَم جان کَنَشا | دل پُر خون مو از عشق تو مانی آتشا

تو باَغیار نشینی می دِلا خون کُانی | تو بگو چه بَکُنَم مردمانَ سَرزَنَشا

شیوه دلبری و عشوه و ناز و غمزه | هرچه دُانی توبَکُن آنچه تو ذاتی رَوَشا

از فراق تو مُجَم [مَجَم] کوچه بکوچه شب و روز | همدَمی خود بَگُدی همسر تُرک طالَشا

موکه تا [تَ] هیچ نَگُتامو تو خود آزرده یَه بی | دو هزار چه موتی دانم یَکتا و اگُتَه نَشا

یکته ولگ نسخه خطی کي خان احمد خان گيلکي شئرؤن اون سر بنویشته نأ

یکته دئه سربس، گيلکي قدیمی وؤتˇ وأسی، «تفسیر کتاب الله» ایسه، ابوالفضل بن شهردویر دیلمی کي هشتؤمی قرنˇ مئن بنویشته ببؤ ؤ اونˇ مئن قرآن به گيلکي واگردؤنه ؤ تفسیر ببؤ.

گيلکي دابدستور

أليفبي

گيلکي أليفبي اۊجۊر کي بۊگذشته جي فرسه أمي دس ايتؤره:

رديف	حرفˇنؤم	حرف
۱	کۊجي هفت	ˇ
۲	أليف	آ، أ، ا
۳	بي	ب
۴	پي	پ
۵	تي	ت
۶	ثي	ث
۷	جأم	ج
۸	چي	چ
۹	حي	ح
۱۰	خي	خ
۱۱	دال	د
۱۲	ذال	ذ
۱۳	ري	ر
۱۴	زي	ز
۱۵	ژي	ژ
۱۶	سين	س
۱۷	شين	ش
۱۸	صات	ص
۱۹	ضات	ض
۲۰	طأى	ط
۲۱	ظأى	ظ
۲۲	عىن	ع
۲۳	غىن	غ
۲۴	في	ف
۲۵	قاف	ق
۲۶	کاف	ک
۲۷	گاف	گ
۲۸	لام	ل
۲۹	ميم	م
۳۰	نۊن	ن
۳۱	وؤ	و، ۊ، ؤ
۳۲	ىه	ي، ى، ئ
۳۳	هئ گرد	ه

گيلکي أليفبي

چنته گيلکی کلمه

گيلکي کلمه‌ٰن، باخی هندواۊرۊپاىي زوانؤنˇ همره پۊر اشتراک دأنه. اي زوان، عربی ؤ فارسی جی‌م پۊر کلمه هیته ؤ کلمه ني ایشؤنه هدأ.

گيلکي	اینگیلیسی	فارسی	کۊردي
دیم	Face	صورت	Dîmen
زأی/ زأک/ وچه	Baby/Kid	کودک/بچه	Zarok
پیلˇپئر	Grand Father	پدربزرگ	Bapîr
جؤر	Up	بالا	jûr/Jûrewe
اساره/ رؤجا	Star	ستاره	Estêre/Stêrk
لاکو/ کؤر/ کیجا/ کئلکا	Girl	دختر	Kıç/Kîj
ریکه/ رئک/ رئه/ وچه	Boy	پسر	Kurr
پیتار	Ant	مورچه	Mêlûre
سیفتال/ گرزک	Bee	زنبور	Hengejalle
پیچا/ پیچه	Cat	گربه	Pışîle
نسا	Shadow	سایه	Nısê/Sêwer
پیله/ گأت	Great	بزرگ	Gewre
پئر	Father	پدر	Bawk
فودوشتن	Suck	مکیدن	Mıjîn
وأستن/ یأسه	Appetite/ Desire	اشتها ىا میل	?
فودن/ شؤندن	Pouring of liquids	ریختن مایعات	Rıjanın/ Rıştın
لیسک	Lubricious	لیز/لغزنده	Lûs/Xız
کرچ/ کرج	Brittle	ترد و شکننده	Puşke
دار	Tree	دار/درخت	Dar
چیشنک/ ملجه/ چیچینی	Sparrow	گنجشک	Peresêlke/ Çoleke
بشو	Go	برو	Pıço
هگیر/ فگیر	Take it in your hand	بگیر	Bıgre
هنگیر/ فنگیر	Dont take in your hand	نگیر	Megre
پورد	Bridge	پل	Pırd

خؤندشؤن ؤ حرفؤن

گيلکی بیسˇ دو ته حرف (صامت ىا همخوان) دأنه:

گيلکي	فؤنؤتیک	مورسؤن
پ	p	پورد
ب	b	بال
ت/ط	t	توم
د	d	دأره
ک	k	کرجي
گ	g	گأره
غ/ق	q	قاش
ف	f	فو
و	v	وأرش
س/ص/ث	s	ساق
ز/ض/ظ/ذ	z	زور
ش	š	شل
ژ	ž	ژیویر
خ	x	خؤنخا
ه/ح	h	هئن
چ	c	چوچار
ج	j	جیگه
ر	r	راب
ل	l	لاس
م	m	مره
ن	n	نمکار
ی	y	یالمند

هف ته ني ساده خؤندش (مصوت ىا واکه) دأنه:

گيلکي	فؤنؤتیک	مورسؤن
آ	ā	کال
او (ۊ)	u	سو
اي (ي)	i	شیم
ئ	e	گئشه
ؤ	o	چؤ
أ	a	هأن
ٚ	ə	کل

بانی سه جرگه تویم (مرکب) خؤندش:

گيلکي	فؤنؤتیک	مورسؤن
ؤۊ	ou	اؤۊربۊ (امرود) /ourbu/
آۊ	āu	زاۊ (شکؤمدار زنأی) /zāu/
آي	āi	ماي (ماهی) /māi/
ئي	ei	خئيل (جرگه) /xeil/
ۊؤ	uo	تۊؤر (تبر) /tuor/

گيلکي	فؤنؤتیک	مورسؤن
ئی	ey	رئی (ریکه) /rey/
ٚی	əy	میدان /məydān/
أی	ay	أیوار (ای دفأر) /ayvār/
آی	āy	هأرای (زهار، فریاد) /harāy/
ؤی	oy	کؤیتا (کؤکته) /koytā/
ۊی	uy	اۊیتا (اؤکته) /uytā/

گيلکي	فؤنؤتیک	مورسؤن
آؤ	āw	ناؤدان /nāwdān/
ؤ	ow	اؤلاد /owlād/
أؤ	aw	أؤدؤ (دهن‌وله) /awdo/
ٚؤ	əw	خؤخوره (خرناسه) /xəwxurə/

آخری خؤندش (ə) یکجور خؤندشه کي گيلکي مئن همه ته خؤندشؤن جي ویشتر به کار شنه ؤ یکچی ایسه a ؤ e مئن. گيلکي خؤندشؤنˇ بولندی (ارتفاع) (فارسی زوانه بدئه) کمه.

نامتا'ن (ضميرؤن)

شخصي نامتا

گيلکي مئن شخصي نامتا دۊ جۊره:

الف. سيوا شخصي نامتا

سيوا نامتا	شخصي نامتا (فاعلي)	شخصي نامتا (مفعۊلي)
أول شخصˇ فرد	مۊ، من	مأ، مره
دوم شخصˇ فرد	تۊ	تأ، تره
سىؤم شخصˇ فرد	اۊن، اۊ	اۊنه، وره
أول شخصˇ جم	أمان، أما، أمه، أمۊ، آمۊ	أمره
دوم شخصˇ جم	شۊمان، شۊما، شمه، شۊمۊ، شمۊ	شمره
سىؤم شخصˇ جم	أشان، ايشؤن (اۊشؤن)، ايشان	أشأنه، ايشؤنه (اۊشؤنه)، ايشانه

فاعل

گيلکي مئن، فاعل، شخص ؤ شماره' جي، فعلˇ همرأ جۊره:

مرىم ظرفؤنه بۊشؤسته.

مرىم ؤ زهرا ظرفؤنه بۊشؤستن.

فاعل تينه حذف بۊبۊن ؤ فاعلˇ شخص ؤ شماره شأنه فعلˇ شناسه' جي فأمسن:

مۊ شنم. -> شنم.

اۊ کيتابه هأىته. -> کيتابه هأىته.

فعل

گيلکي مئن فعل دۊ ته بنه دأنه: هسا بنه (مضارع) کي اۊنأجي اخباري هسا ؤ التزامي هسا ؤ أمر چاگۊده بنه باني بۊگذشته بنه کي مصدر ؤ مفعۊلي صفت ؤ بۊگذشته فعلؤن اۊنأجي چاگۊده بنه.

مصدر

مصدر، -ən ؤ -an همرأ تمنأ بنه. أگه ىکته فعلˇ بنه خؤندشˇ همرأ سر بمأ، اينˇ مصدر -n گينه: زئن ؤ خؤردن ؤ فۊدنˇ مۊسؤن.

ماضي صرفان

گيلکي مئن ماضي ساده و ماضي استمراري به ترتيب ايته بساته بۊنن:

• ماضي ساده: ب+بؤگذشته بۊنه+شناسه
• ماضي استمراري: بؤگذشته بۊنه+شناسه

مصدر	بۊگذشته بۊنه	ماضي ساده؛ اول شخص مفرد	ماضي استمراري؛ اول شخص مفرد
خؤفتن	خؤفت	بخؤفتم	خؤفتم، خؤفتمه
خؤتن	خؤت	بخؤتم	خؤتم
بختن	خت	بختم	ختم

قىد

نحوي أگه نيگا بۊکۊنيم گيلکي مئن دۊ جرگه قىد دأنيم: ىک جرگه حتماً ؤ مثلاًˇ مۊسؤن قىدؤن ؤ ىک جرگه' ني خئلي ؤ ويشترˇ مۊسؤن.

دومي جرگه قىدؤنه نشأنه جۊمله سر أردن: خئلي حسن کتاب خؤنه. أول جرگه جۊمله قىد ايسن أمما دومي جرگه، فعلي جرگه قىدن.

جۊمله

گيلکي مئن کلمه'نˇ ترتيب فاعل-مفعۊل-فعل ايسه. بسچي گاگلف مفعۊل تينه فعلˇ پسي بأ أمما مننئه فاعلˇ پيش بأ:

علي کيتابه خؤنه.

علي خؤنه کيتابه.

ناشخصي ساخت

ناشخصي ىا غىرˇشخصي جۊمله'ن اۊ جۊمله'نن کي ايشؤنˇ فعل، خۊشؤنˇ فاعلˇ همرأ جۊر نئه ؤ اي جۊمله'نˇ فعلˇشناسه سىؤم شخصˇ فرد ايسه: مأ تشنه'.

اي جۊمله'نˇ فعلؤن حسي ايسن ؤ ىعني ىکته مرجع خأنن کي ىکته تجرۊبه ىا حسه نسبت بدئن اۊ مرجعه. پس مننئن نمأ نامتا (ضمير ناملفوظ) بدأرن: گۊشنه'.

اي جۊمله'نˇ مئن، فعلˇ مرجع مننئه بيجؤن بۊبۊن. پس أگه تينيم بدأريم: مأ گۊشنه ىا حسنه گۊشنه ىا سگؤنه گۊشنه؛ مننيم بۊگؤىم ميزه گۊشنه.

اۊ نؤمي جرگه کي ناشخصي جۊمله'نˇ سر هأنه، فاعل نئه؛ اي نؤمي جرگه مفعۊله کي شنه فاعلˇ خالي جيگه مئن نيشينه

گيکي خط

_{اصلˇ وانيويس: گيلکي نیویشتن}

صد سالˇ أخيرˇ مئ هرکي هرجۊر کي دوس دأشت گيلکي بنويشته کي البته ويشتري آرامي خطˇ جي نيويسنن کي ايرانˇ مئن به اشتبا عربي ىا فارسي خۊ دۊخؤنده بنه؛ اي خطˇ مئن هرکي هرجۊر داب ض زاکۊن کي دۊرۊس تشخيص بده عمل کؤنه امما گيلوا مجله يکته دابدستۊر پيش بنأبۊ کي کم-کم بۊبؤ دابدستۊري کي گيلوا مئن بکي-ويريس بکارشنه ؤ اينˇ اصليترين کارکتر کۊچˇ هف (ˇ) ايسه.

۱۵۸۸ اسفندار ما، ورگ، گيلوا دابدستۊرˇ سر يکته شيوه-نامه ؤ کيليدتأخته (Keyboard) مؤنتشر بۊده کي شأنه گۊتن منسجمترين دابدستۊري ايسه کي تاهيسه بيرين بمأ.

ورگˇ پيش بنأ شيوه ايتؤره:

_{(اي وؤت، اي سربسˇ جي نقل بؤدره: خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحه‌کلید)}

چۊتؤ خأ اي خطˇ جي گيلکي نيويشتن؟

ا. نؤميترين ؤ مؤهمترين نشؤنه، “ˇ” ايسه کي شؤا(ə) نۊشؤن دئنه. امما قراردادˇ جي أمه اينه همته اضافي ترکيبؤنˇ مئن کاراگينيم.

ملکي اضافه: ماکانˇ جۊف

وصفي اضافه: سۊرخˇ رۊجا

هرماله اضافه: اۊتاقˇمئن

دقت بکۊنين کي “ˇ” دۊ جا أصلن بکارنشنه. ىکته مفعۊلي نشؤنه جا: من تي پسره بيدئم. پس أگه اي جومله’ ايتؤ بنويسيم که “من تي پسرˇ بيدئم” دوروس نيه. چۊن پئرˇ پسي “ه” ىکته سيوا کلمه ايسه ؤ مفعولي نشؤنه ايسه. اؤکته “ايسه” فعلˇ مئنه: اۊن تي مأره. که أگه بنويسيم “اۊن تي مأرˇ” غلطه. چۊن ائره م مأرˇ پسي “ه” ىکته فعله: اۊن تي مأر ايسه.

– گاگلف لازمه کي تأکيد بۊکۊنيم ىکته کلمه مئن ىکته گب (حرف)ˇ پسي، شؤا دأنيم؛ اي جۊر وختؤن شأنه کۊچˇ هفته کاراىتن. وٚرگ ىا کٚلˇ مۊسؤن. گيلکي کيليدتأخته مئن أگه شيفتˇ کيليده بدأرين ؤ کۊچˇ هفته بزنين، تينين ىکته گبˇ جؤر شؤا بنين. اما نخأ اي کارˇ مئن تۊند شؤن؛ گيلکي-نيويسي مئن نخأ گبؤنˇ جؤر ؤ جير اعراب نأن.

ب. a ىا فتحه خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه) “أ” (ىزبر: yəzəbər) کاراگينيم: تأ، دأنم، پأچ، دأرم.

ج. اۊ کلمه’نˇ مئن کي “ه” همره سرهنن ؤ اي “ه” ىکته خؤندشˇ جا ايسه (خؤنه، فرده ؤ…)، أگه لازم ببۊن کي مفعۊلي نشؤنه ىا “ايسه” جا ىکته فتحه بچربؤنيم کلمه سراخره، “أ” جا، چۊن خأنيم کلمه ظاهر ؤ صورته بدأريم “‘” کاراگينيم: خؤنه’، فرده’، خسته’بؤستم، پياده’بم.

د. e ىا کسره خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه) “ئ” (ىزير: yəzir) کارأگينيم: زئن، مئبه، زئندرم.

ه. o ىا ضممه خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه ىا چي ow خؤندشˇبه) “ؤ” (ىپيش: yəpiš) کاراگينيم: شؤن، شؤ، خؤ، مۊسؤن.

و. اۊ کلمه’ني که “ه” ىا “ا” همره سرهنن، اۊشؤنˇ جم دوستنˇبه چۊن خأنيم کلمه ظاهر ؤ صورته بدأريم، “‘” کاراگينيم ؤ أگه کلمه “ي” همره سربأ، “ئ” کاراگينيم: خؤنه’ن، پا’ن، کاسپيئن/کاسپئن، تيتيئن/تيتئن.

ز. اي خطˇ مئن نيمفاصله ندأنيم. هر جا بدين نيمفاصله خأنين، اۊنˇ جهاني معادله کاراگيرين: دأش (-).

ح. u خؤندشˇ به، چي دکشه چي کۊتا، “ۊ” کاراگينيم: فۊوؤستن، دۊر، پۊر.

ط. i خؤندشˇ به، چي کۊتا چي دکشه، “ي” کاراگينيم کي هم وختي سيوا بنويشته بنه ؤ هم وختي ىکته حرفه دچکئنه، نؤقطه دأنه. “تيتي” مۊسؤن.

ى. اۊ کلمه’نˇ مئن کي دۊ ته گب (حرف)ˇ همره کي ىکته خؤندشˇ نماىنده ايسن سرأگينه (ايران، اؤره، ائره ؤ…)، اولي أليف هۊتؤ کي هميشک داب بو بنويشته بنه امما بۊخؤنده نبنه.

ک. تۊىم خؤندشؤنˇ به کي گيلکي خۊشئبه دأنه، هي علامتؤنه خأ تۊىم گۊدن: تيۊل، ريۊت ؤ…

ل. y گبˇ جا، “ى” کاراگينيم کي هم وختي سيوا بنويشته بنه ؤ هم وختي ىکته حرفه دچکئنه، بينؤقطه': چأىي، حسنى.

م. اۊ کلمه’ني که اۊشؤنˇ مئن ي پسي، ى هنه، بيه، ديا، پياز ؤ… مۊسؤن، خالي “ي” بنويشته بنه: بيه، ديا، بيه، پياز ؤ…

ن. سيوانيويسي ىا دچکسه-نيويسي، اصلˇ ملاک کلمه استقلاله. ىعني ىکته کلمه وابينؤن خأ کسؤنه دچکئن مگر اينکه باخى ملاکؤن ىا نيويشتاري عادتؤن مانع ببۊن. مثلن، مؤستمر فعلؤنه چۊن ىکته مۊستقل فعل ؤ ىکته کلمه ايسن دچکسه نويسنيم: شؤندرم، بمأبۊ ؤ خؤردئدرم. هيتؤرم “بي” ؤ “نا” مۊسؤن پيشوندؤن: بيکس، بيسواد، نابلد ؤ…

– هرجا فاصله ىا نيمفاصله لازم بۊ، دأش (-) کاراىته-بنه: خؤرده-درم، فورته-دبۊ.

س. گيۊمه وأسي، هۊ جهاني ؤ استاندارد گيۊمه’ (“”) کارأگينيم. گيۊمه اي جاؤن کاراىته-بنه:

– اۊ گبي که ىک جا ىا ىک کسˇ جي نقل بنه.

– خاصˇ نؤمؤن ؤ خاصˇ کلمه’ن، تيترؤن، فندي ؤ علمي اصطلاحؤن (هر وؤتˇ مئن خالي ىک دفأ).

ع. نؤمره-نيويسي مئن، أعشاري نؤمره’نˇ مئن مؤمىئز (/) بکارشنه (۲۳/۴۰۵) ؤ هزارگانˇ سۊ رقمه سيواگۊدنˇبه هۊ علامتي که دونىا مئن دابه ( ۳,۰۴۰,۰۰۴,۰۰۵,۰۶۰) کاراىته-بنه.

ف. پس گيلکي أليفبي اۊجۊر کي بۊگذشته جي فرسه أمي دس (محمۊد پاىنده لنگرۊدى فرهنگˇ گيل و دىلم) ؤ چاکۊنواکۊني که أمه پيش نئنيم، ايتؤره:

أليف (آ، ا، أ)، بي (ب)، پي (پ)، تي (ت)، ثي (ث)، جأم (ج)، چي (چ)، حي (ح)، خي (خ)، دال (د)، ذال (ذ)، ري (ر)، زي (ز)، ژي (ژ)، سين (س)، شين (ش)، صات (ص)، ضات (ض)، طأى (ط)، ظأى (ظ)، عىن (ع)، غىن (غ)، في (ف)، قاف (ق)، کاف (ک)، گاف (گ)، لام (ل)، ميم (م)، نۊن (ن)، وؤ (و، ؤ، ۊ)، ىه (ى، ئ، ي)، هئ گرد (ه).

گيلکي گۊىشان

آوا'ن ؤ جزئي دستۊري تفاوؤتؤن ؤ واجي تحولاتˇ بۊنبره سرˇ جي شأنه گيلکئه به اي چند ته دسسه تخسيم گۊدن:

1. گيلانˇ خۊرخؤسي منطقه'ن: صؤمعه-سرا، فۊمن شفت ؤ غىره.
2. گيلانˇ مرکزي منطقه'ن: رشت، کۊچصفهان، انزلي ؤ خومام و غىره.
3. گيلانˇ خۊرتاوي منطقه'ن: آستانه، لاهيجان ؤ غىره.
4. گيلانˇ جنۊبي منطقه'ن: رۊدبار، رستم آباد ؤ غىره.
5. بندˇ بۊني شهران: رحيمآباد ؤ سياهکل و غىره. بعلاوه گيلانˇ خۊرتاوي کۊهستاني منطقه'ن: دىلمان ؤ اشکور ؤ غىره.
6. خۊرتاوي گيلانˇ منتهى البه تا تنکابن.
7. عباس آباد، چالۊس ؤ کلارستاق.
8. چالۊسˇ جنوبي منطقه'ن: دلير، سيابيشه.
9. رۊىان، نۊر ؤ نؤشهر.
10. مازندرانˇ مرکزي منطقه'ن: آمل، بابل ؤ قائمشهر.
11. مازندرانˇ شرقي منطقه'ن: ساري جي تا علي آباد کتۊل.
12. گلستانˇ جنۊبي منطقه'ن؛ غىر ترکمن نشين.
13. شهميرزاد.
14. رۊدبار المۊت.

بيريني خال

• نوشته‌های گيلکی و تالشي خطی و چاپ‌شده (از سده هشتم تاکنون)
• چن‌ته صوتی فايل، به گيلکی
• Freshwater Fishes of Iran
• فعل مرکب گيلکي
• افسانه‌های زبان گيلکي (اونچی که راجه به گيلکي دؤنین ؤ امکان دأنه اشتبا ببون!)
• گيلکي مدرسه (اینترنتی گيلکي باموجین)
• ساخت مستمر (در جریان) در فعل‌های گيلکي
• خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحه‌کلید