گيلکي زوؤن
گيلکي (واگۊىه: /Giləki/، اينگيليسي مئن Gilaki) يکته زوانه ايرانˇ هندؤاۊرۊپايي خۊرخۊسي کلسيا زوؤنؤنˇ جي و گيلان ؤ مازندرانˇ مردۊم اي زوانˇ جي گب زئنن ؤ قزوین، گلستان، سمنان، تئران، البۊرز اؤستانؤنˇ مئنم گیلکزوؤن ایسأ.
|
گيلکي زوان،ایرانی شۊمالٚغربي زوانؤنˇ جرگه ىا کاسپي دريا نسا چافˇ زوانؤنˇ جرگه شي ایسه ؤ تالشي، سۊرخه اي،
سنگسري
بلۊچي، کۊردي، قؤمسي زواننˇ همره پۊر اشتراک دأنه ۊ همبۊنه هيسه. اي زوان سۊ جۊرˇ عؤمده گۊيش دأنه کي خؤندش ؤ کلمه ؤ گاگلف دابدستورˇ جي، کسؤن أجی تؤفیر دأنن:
۱.گيلي گۊيش : اي گۊيشˇ اصلي جۊغرافيا ، گيلانˇجۊلگه و اسپي رۊدˇ دلتا هيسه،اسپي رۊد اي گويشˇدۊ ته جرگه أجي تقسيم کۊنه.
الف) گیلانˇ مرکز ؤ خۊرخؤس (بیهپس)ˇ گيلکي: اونˇ رواجˇ گيلانˇپايتخت رشت مئن هيسه ۊ کلسيا جي، خؤمام ؤ انزلی تا رضوانشهرˇ یه پاره هنشرؤن؛ خۊرتاو أجي، کوجسبان؛ خۊرخؤس أجی، شفتˇ يکته هنشر ؤ سوماسرا ؤ فؤمن؛ نسه أجي، سنگرˇ محدود بۊنه. اي گۊيش خۊرخؤس أجي تالشي زوان همرا همساده هيسه.
ب) گیلانˇ شرق (بیهپیش)ˇ گيلکي، لاجؤنˇ مرکزیتˇ همره نسه أجي به سیاکل، خۊرخؤس أجي به آستانهی اشرفیه، لشتˇنشا ؤ حسنکیاده ؤرۊدبنه تا کوجسبان مرز بنه ؤ شرقˇ جي لنگرود ،شلمان ۊ رودسر محدۊد بۊنه.بيه پيشˇ گۊيش رودسرˇ گيلاکجان رستاق جي ديلمي گۊيش أجي سيفا بۊنه.
۲.ديلمي گويش: اونˇ رواجˇ محدۊده ، رودبار زيتون ،خۊرگام،رۊستم آباد،رۊبار المۊت قزوينˇاۊستان مئن ،طالقان البۊرز اۊستان مئن، دیلمؤنˇ سامؤن،سياکل، اشکور ،رحيم آباد املش،کلاچئه، چابۊکسر،سختˇسر،تۊنکابون ۊ نشتارۊد هيسه .ديلمي گۊيش نشتارۊدˇتيل پۊردˇسر جي تبري گۊيش أجي سيفا بۊنه. اي گۊيشˇره دۊته نام دئه أبئنن يعني تاتي و گالشي گه تاريخي و زوان شناختي
دلايل أجي ساب ۊ غيرˇعلمي هيسه.
۳.تبري گۊيش: تبري گيلکي (به فارسي :گيلکيˇتبري، به تبري: گِلِکي) اي گۊيش ويشترين ساماني وسعت و جمعيتˇ گيلکي گۊيشنˇمئن دأنه ۊ پنج ته اوستان مازندران،ورگان(گلستان)،سمنان،البۊرز ۊ تهران مئن ايني گۊيش ورن بومي هيسن . اينه خۊرخؤسي أندا عباس آباد أجي شروع بونه و خورتاوي أندا تا آزاد شهر و بندر گز گلستان اۊستان مئن دۊمباله دأنه ۊ نسه اي محدوده تا ورامين و گرمسار ،هيسه. سمنانˇاۊستان مئن شهرستان شاميرزا (شهميرزاد) و تهران مئن فيرۊزکۊ،دماوند، بۊمهن ۊ رۊدهن، رۊدبار قصران امام زاده داوۊد ،کن سۊلقان و البۊرز اۊستان مئن کرجˇاصلي بومئن ،آسارا،شمشک و ديزين ، گِلِکي جۊرواجۊر گۊيشن و لهجأن أجي گب زنن. البته يته رايج ساب دره گه مغرضانه نظر رسنه که البۊرز نسه اي دامنأن مردۊم گه تالش ،تبري،ديلمي هيسنه تات خطاب کۊنن. در حالي گه تاريخي اسناد پۊر مۊحکمه و غيرقابل انکار هيسه . علاوه بر اينکه تات يته توهين آميز لفظ هيسه عجم مۊسان گي تۊرکمانن ايراني زواننˇنسبت دأن.
اي سۊته گويش عمده هرته خور چندين لهجه دره گه اي زوان قدرت و ظرفيت نمائه.
گيلکي تاریخ[دچينواچين]
گيلکي خو تاریخ ؤ ادبیاته دأنه. پیرشرفشا شئرؤنˇ دیوانˇ مورسؤن کي هشتؤمی قرنˇ هجری قمری جي بجا بمؤنسه.[۱] گيلکی، زازاکی زوان امره ني پۊر نزديکه و دوته زبان، ىته بۊن ؤ ريشه دأنن. زازاکی، الؤن تورکيه مئن گب بزئه بنه.
گيلکي بنه[دچينواچين]
شکی نیه کي گیل، ىکته قؤمˇ نؤم بو. ىۊناني کتابؤنˇ مئن ایشؤنه گلای دخؤندن. أگه گۊنيم گیل ىا گیلک که اي کاف، نسبتˇ کافه نأ تصغیرˇ شي. اونچه کي مسلم ایسه اینه کي گیل ىا گئل ىا گئلای ىکته قؤمˇ نؤمه کي کاسپي درىا کلسیا (جونوب) چافˇ مئن نیشتن ؤ هنۊز ایشؤنˇ نؤم اي مردومˇ سر بمؤنسه. وختی گۊنيم گیلان، اي «ان» جیگه پسونده. ىعني اؤره کي گیلؤن زیندگی گودن.[۲]
اما دومي (دیلم) کي ویشتر اشتبا واگۊىه بنه ؤ أگه بشین محلي مردومه بپورسین اونˇ دوروسه گونن: دیلمؤن (dilemon). مو هرگز نشتؤسم هیکس بگؤ دىلمان deylaman. دیل dil ىکته کلمهٰ کي معنایˇ مشخص دأنه ؤ اؤرهٰ گونن کي مرز بوده ؤ دَوَسته ببون گؤ ؤ گوسند دأشتن ئبه ؤ «ام» بولندی پسونده، هوجور کي کؤتام ؤ ایلامˇ مئن دأنیم ؤ پألوي زوانˇ مئن هرچئه بخأن بولند ذکر بکونن اي پسونده چربؤنئنن اونه. پس دیلم بنه گؤ ؤ گوسندˇ دأشتنˇ بۊلندˇ جیگه.[۳]
گیل، مازندرانˇ گيلکي زوانˇ مئن ني دره ؤ مازندراني زوان، پۊر شواهدˇ وأسی،[۴][۵][۶][۷] سانسکریتˇ همره ارتباطˇ مستقیم دأنه.[۸]
گيلکي تبری ىا مازندرؤنˇ گيلکي[دچينواچين]
ای لهجهٰنه خأ تبری گيلکي ني علاوه گودن. چون مازندرانˇ مردۊم خوشؤنˇ زوانه گئلئکی دخؤنن ؤ تا چالوسˇ گيلکي، بیهپیشˇ گيلکي همره خالی ایسکالی تؤفیر کؤنه. هنۊز حتا سمنانˇ یپاره دهاتؤنˇ مئن (چاشم ؤ هیکوه ؤ فولادمأله (فولادمحله) مورسؤن) کي چن دهه پیش، ساری شي بؤن (دودانگه بخشˇ شی) مردۊم خوشؤنه گئلئک ؤ خوشؤنˇ زوانه گئلئکی دخؤنن.
مازیار (کی مازندرؤنی بو ؤ ۲۱۸ تا ۲۲۵ ه.ق حوکومت گود) خو نامهٰنˇ مئن به عباسی خلیفه، خوشه گیلˇ گیلان دخؤنه ؤ خلیفه ني اینه جیلˇ جیلان (گیلؤنˇ گیل؛ فارسی: گیل گیلها) دخؤند. اي اول سندی ایسه کي یک نفر خودش ؤ خو مردومه گیل دخؤند. هنۊزم مازندرانˇ غربˇ کوهؤنˇ مئن، گالشؤن، جیرا (جؤلگه) دخؤنن: گیلؤن.
فردؤسی، خو شاهنامه مئن، اؤره کي منوچهر، سلم ؤ تورˇ جي انتقام بکشه، نویسنه:
سپه را ز درىا به هامون کشید | ز چین دژ سوی آفریدون کشید
چو آمد به نزدیک تمیشه باز | نیا را به دیدار او بد نیاز
ز دریای گیلان چو ابر سیاه | دُمادُم به ساری رسید آن سپاه
بازین کي فریدون مازندرانˇ مردومˇ همره شنه منوچهرˇ استقبال:
به زرین ستام و به زرین کمر | به سیمین رکاب و به زرین سپر
ابا گنج و پیلان و با خواسته | پذیره شدن را بیاراسته
همه گیل مردان چو شیر یله | ابا طوق زرین و مشکین کله.
شاهنامه مئنم، فردؤسی مازندرانˇ مردومه گیل دخؤنه.
نظامی گنجوی ني مازندرانيئنه گیل دؤنس؛ خو اسکندرنامه مئن وختی گه اسکندر، ایران ؤ رومˇ سپاهˇ همره شنه اوروسؤن (روسؤن)ˇ جنگ، اینˇ پهلوانؤنه نؤم بئنه:
زریوند گیلی ز مازندران | نیال یل از کشور خاوران
زریوند ني رجز خؤندن و فأزمه گودنˇ زمت گونه:
زریوند مازندراني منم | که بازی بود جنگ اهریمنم
زریوند چن نفره کوشنه تا بیلاخره بکوشتن شنه ؤ اسکندر ناراحت بنه:
جهاندار از آن کار شد تنگدل | که سالار گیلی درآمد به گل
ناصرالدین شا ني خو مازندرانˇ سفرنامه مئن، تبعیدی کوردؤنه ایل دخؤنه ؤ کلاردشتˇ محليئنه گیل. ایتؤ نظر هنه کي مازندران نی، دیلمˇ مورسؤن، جیگه نؤم (اسم مکان) ببون ؤ ربطی به قومیت ؤ زوان ندأره. اي سربسؤن همه اینه نشؤن دئنن کي کاسپي درىا کلسیا چافˇ مردۊم (تالشؤنˇ جي تا گیلانˇ گیلکؤن تا مازندرانˇ گیلکؤن تا حتا گلستانˇ گیلکزوانؤن) ىکته ریشه و بنه جي ایسن ؤ هرته خو جیگه ؤ سامؤنˇ نؤمه خو سر بنأ اما همهته گيلکي گب زئنن ؤ ایشؤنˇ زوان گيلکي ىا گئلئکی ایسه. پس اي دوروس نیه کي گیلانیئن، گيلکي ؤ گیلک بؤنه خوشؤنˇ انحصارˇ مئن بدؤنن.
گيلکي بنویشته وؤتؤن[دچينواچين]
گيلکي جي تا هشتؤمی قرن ه.ق وؤت بجا بمؤنسه. پیرشرفشا دولایی دیوان کي گيلکي زوان ئبه ىکته پیله سنده.[۹] جغرزˇ اون، نهؤمی قرن جي، قاسم انوارˇ شئرؤنˇ دیوان بمؤنسه کي اونˇ مئن گيلکي غزل دره. نهؤمی قرنˇ جي به بعد دئه گيلکي جي پۊر پورˇ وؤت هنأ تا مشروطه زمت کي حتا چن سوره انجیلˇ جي واگردؤن ببؤ.[۱۰]
سیˇ چن ته گيلکي کلمه راجه به جؤنورشناسی، نسخهی خطی «خواص الحیوان»ˇ مئن (ملاعلی کامی لاهیجانی) دره کي الؤن ترهانˇ دانشگا کتابخؤنه مئن هنأ.[۱۱]
سیزدهؤمی قرن مئن، سید ظهیرالدین مرعشی «تاریخ طبرستان، رویان و مازندران»ˇ جي ىکته واوینه (بنای آمل) میرزا ابراهیم گیلانی به گيلکي واگردؤنه.[۱۲]
یکته گيلکي شئر ني خان احمد خان جي بجا بمؤنسه کي دانشگا تهران کتابخؤنه مئن هنأ[۱۳]: شدهام زار و پریشان دَرَم جان کَنَشا | دل پُر خون مو از عشق تو مانی آتشا
تو باَغیار نشینی می دِلا خون کُانی | تو بگو چه بَکُنَم مردمانَ سَرزَنَشا
شیوه دلبری و عشوه و ناز و غمزه | هرچه دُانی توبَکُن آنچه تو ذاتی رَوَشا
از فراق تو مُجَم [مَجَم] کوچه بکوچه شب و روز | همدَمی خود بَگُدی همسر تُرک طالَشا
موکه تا [تَ] هیچ نَگُتامو تو خود آزرده یَه بی | دو هزار چه موتی دانم یَکتا و اگُتَه نَشا
یکته دئه سربس، گيلکي قدیمی وؤتˇ وأسی، «تفسیر کتاب الله» ایسه، ابوالفضل بن شهردویر دیلمی کي هشتؤمی قرنˇ مئن بنویشته ببؤ ؤ اونˇ مئن قرآن به گيلکي واگردؤنه ؤ تفسیر ببؤ.[۱۴]
گيلکي دابدستور[دچينواچين]
أليفبي[دچينواچين]
گيلکي أليفبي اۊجۊر کي بۊگذشته[۱۵] جي فرسه أمي دس ايتؤره:
رديف | حرفˇنؤم | حرف |
---|---|---|
۱ | کۊجي هفت | ˇ |
۲ | أليف | آ، أ، ا |
۳ | بي | ب |
۴ | پي | پ |
۵ | تي | ت |
۶ | ثي | ث |
۷ | جأم | ج |
۸ | چي | چ |
۹ | حي | ح |
۱۰ | خي | خ |
۱۱ | دال | د |
۱۲ | ذال | ذ |
۱۳ | ري | ر |
۱۴ | زي | ز |
۱۵ | ژي | ژ |
۱۶ | سين | س |
۱۷ | شين | ش |
۱۸ | صات | ص |
۱۹ | ضات | ض |
۲۰ | طأى | ط |
۲۱ | ظأى | ظ |
۲۲ | عىن | ع |
۲۳ | غىن | غ |
۲۴ | في | ف |
۲۵ | قاف | ق |
۲۶ | کاف | ک |
۲۷ | گاف | گ |
۲۸ | لام | ل |
۲۹ | ميم | م |
۳۰ | نۊن | ن |
۳۱ | وؤ | و، ۊ، ؤ |
۳۲ | ىه | ي، ى، ئ |
۳۳ | هئ گرد | ه |
چنته گيلکی کلمه[دچينواچين]
گيلکي کلمهٰن، باخی هندواۊرۊپاىي زوانؤنˇ همره پۊر اشتراک دأنه. اي زوان، عربی ؤ فارسی جیم پۊر کلمه هیته ؤ کلمه ني ایشؤنه هدأ.[۱۶]
گيلکي | اینگیلیسی | فارسی | کۊردي |
---|---|---|---|
دیم | Face | صورت | Dîmen |
زأی/ زأک/ وچه | Baby/Kid | کودک/بچه | Zarok |
پیلˇپئر | Grand Father | پدربزرگ | Bapîr |
جؤر | Up | بالا | jûr/Jûrewe |
اساره/ رؤجا | Star | ستاره | Estêre/Stêrk |
لاکو/ کؤر/ کیجا/ کئلکا | Girl | دختر | Kıç/Kîj |
ریکه/ رئک/ رئه/ وچه | Boy | پسر | Kurr |
پیتار | Ant | مورچه | Mêlûre |
سیفتال/ گرزک | Bee | زنبور | Hengejalle |
پیچا/ پیچه | Cat | گربه | Pışîle |
نسا | Shadow | سایه | Nısê/Sêwer |
پیله/ گأت | Great | بزرگ | Gewre |
پئر | Father | پدر | Bawk |
فودوشتن | Suck | مکیدن | Mıjîn |
وأستن/ یأسه | Appetite/ Desire | اشتها ىا میل | ? |
فودن/ شؤندن | Pouring of liquids | ریختن مایعات | Rıjanın/ Rıştın |
لیسک | Lubricious | لیز/لغزنده | Lûs/Xız |
کرچ/ کرج | Brittle | ترد و شکننده | Puşke |
دار | Tree | دار/درخت | Dar |
چیشنک/ ملجه/ چیچینی | Sparrow | گنجشک | Peresêlke/ Çoleke |
بشو | Go | برو | Pıço |
هگیر/ فگیر | Take it in your hand | بگیر | Bıgre |
هنگیر/ فنگیر | Dont take in your hand | نگیر | Megre |
پورد | Bridge | پل | Pırd |
خؤندشؤن ؤ حرفؤن[دچينواچين]
گيلکی بیسˇ دو ته حرف (صامت ىا همخوان) دأنه:
گيلکي | فؤنؤتیک | مورسؤن |
---|---|---|
پ | p | پورد |
ب | b | بال |
ت/ط | t | توم |
د | d | دأره |
ک | k | کرجي |
گ | g | گأره |
غ/ق | q | قاش |
ف | f | فو |
و | v | وأرش |
س/ص/ث | s | ساق |
ز/ض/ظ/ذ | z | زور |
ش | š | شل |
ژ | ž | ژیویر |
خ | x | خؤنخا |
ه/ح | h | هئن |
چ | c | چوچار |
ج | j | جیگه |
ر | r | راب |
ل | l | لاس |
م | m | مره |
ن | n | نمکار |
ی | y | یالمند |
هف ته ني ساده خؤندش (مصوت ىا واکه) دأنه:
گيلکي | فؤنؤتیک | مورسؤن |
---|---|---|
آ | ā | کال |
او (ۊ) | u | سو |
اي (ي) | i | شیم |
ئ | e | گئشه |
ؤ | o | چؤ |
أ | a | هأن |
ٚ | ə | کل |
بانی سه جرگه تویم (مرکب) خؤندش[۱۷]:
گيلکي | فؤنؤتیک | مورسؤن |
---|---|---|
ؤۊ | ou | اؤۊربۊ (امرود) /ourbu/ |
آۊ | āu | زاۊ (شکؤمدار زنأی) /zāu/ |
آي | āi | ماي (ماهی) /māi/ |
ئي | ei | خئيل (جرگه) /xeil/ |
ۊؤ | uo | تۊؤر (تبر) /tuor/ |
گيلکي | فؤنؤتیک | مورسؤن |
---|---|---|
ئی | ey | رئی (ریکه) /rey/ |
ٚی | əy | میدان /məydān/ |
أی | ay | أیوار (ای دفأر) /ayvār/ |
آی | āy | هأرای (زهار، فریاد) /harāy/ |
ؤی | oy | کؤیتا (کؤکته) /koytā/ |
ۊی | uy | اۊیتا (اؤکته) /uytā/ |
گيلکي | فؤنؤتیک | مورسؤن |
---|---|---|
آؤ | āw | ناؤدان /nāwdān/ |
ؤ | ow | اؤلاد /owlād/ |
أؤ | aw | أؤدؤ (دهنوله) /awdo/ |
ٚؤ | əw | خؤخوره (خرناسه) /xəwxurə/ |
آخری خؤندش (ə) یکجور خؤندشه کي گيلکي مئن همه ته خؤندشؤن جي ویشتر به کار شنه ؤ یکچی ایسه a ؤ e مئن. گيلکي خؤندشؤنˇ بولندی (ارتفاع) (فارسی زوانه بدئه) کمه. [۱۸]
نامتا'ن (ضميرؤن)[دچينواچين]
شخصي نامتا[دچينواچين]
گيلکي مئن شخصي نامتا دۊ جۊره[۱۹]:
الف. سيوا شخصي نامتا[دچينواچين]
سيوا نامتا | شخصي نامتا (فاعلي) | شخصي نامتا (مفعۊلي) |
---|---|---|
أول شخصˇ فرد | مۊ، من | مأ، مره |
دوم شخصˇ فرد | تۊ | تأ، تره |
سىؤم شخصˇ فرد | اۊن، اۊ | اۊنه، وره |
أول شخصˇ جم | أمان، أما، أمه، أمۊ، آمۊ | أمره |
دوم شخصˇ جم | شۊمان، شۊما، شمه، شۊمۊ، شمۊ | شمره |
سىؤم شخصˇ جم | أشان، ايشؤن (اۊشؤن)، ايشان | أشأنه، ايشؤنه (اۊشؤنه)، ايشانه |
ب. دشکسه شخصي نامتا[دچينواچين]
فاعل[دچينواچين]
گيلکي مئن، فاعل، شخص ؤ شماره' جي، فعلˇ همرأ جۊره[۲۰]:
مرىم ظرفؤنه بۊشؤسته.
مرىم ؤ زهرا ظرفؤنه بۊشؤستن.
فاعل تينه حذف بۊبۊن ؤ فاعلˇ شخص ؤ شماره شأنه فعلˇ شناسه' جي فأمسن[۲۱]:
مۊ شنم. -> شنم.
اۊ کيتابه هأىته. -> کيتابه هأىته.
فعل[دچينواچين]
گيلکي مئن فعل دۊ ته بنه دأنه: هسا بنه (مضارع) کي اۊنأجي اخباري هسا ؤ التزامي هسا ؤ أمر چاگۊده بنه باني بۊگذشته بنه کي مصدر ؤ مفعۊلي صفت ؤ بۊگذشته فعلؤن اۊنأجي چاگۊده بنه.[۲۲]
مصدر[دچينواچين]
مصدر، -ən ؤ -an همرأ تمنأ بنه. أگه ىکته فعلˇ بنه خؤندشˇ همرأ سر بمأ، اينˇ مصدر -n گينه: زئن ؤ خؤردن ؤ فۊدنˇ مۊسؤن.
ماضي صرفان[دچينواچين]
گيلکي مئن ماضي ساده و ماضي استمراري به ترتيب ايته بساته بۊنن:
مصدر | بۊگذشته بۊنه | ماضي ساده؛ اول شخص مفرد | ماضي استمراري؛ اول شخص مفرد |
---|---|---|---|
خؤفتن | خؤفت | بخؤفتم | خؤفتم، خؤفتمه |
خؤتن | خؤت | بخؤتم | خؤتم |
بختن | خت | بختم | ختم |
قىد[دچينواچين]
نحوي أگه نيگا بۊکۊنيم گيلکي مئن دۊ جرگه قىد دأنيم: ىک جرگه حتماً ؤ مثلاًˇ مۊسؤن قىدؤن ؤ ىک جرگه' ني خئلي ؤ ويشترˇ مۊسؤن.[۲۵]
دومي جرگه قىدؤنه نشأنه جۊمله سر أردن: خئلي حسن کتاب خؤنه. أول جرگه جۊمله قىد ايسن أمما دومي جرگه، فعلي جرگه قىدن.[۲۶]
جۊمله[دچينواچين]
گيلکي مئن کلمه'نˇ ترتيب فاعل-مفعۊل-فعل ايسه.[۲۷] بسچي گاگلف مفعۊل تينه فعلˇ پسي بأ أمما مننئه فاعلˇ پيش بأ:
علي کيتابه خؤنه.
علي خؤنه کيتابه.
ناشخصي ساخت[دچينواچين]
ناشخصي ىا غىرˇشخصي جۊمله'ن اۊ جۊمله'نن کي ايشؤنˇ فعل، خۊشؤنˇ فاعلˇ همرأ جۊر نئه ؤ اي جۊمله'نˇ فعلˇشناسه سىؤم شخصˇ فرد ايسه: مأ تشنه'.[۲۸]
اي جۊمله'نˇ فعلؤن حسي ايسن ؤ ىعني ىکته مرجع خأنن کي ىکته تجرۊبه ىا حسه نسبت بدئن اۊ مرجعه. پس مننئن نمأ نامتا (ضمير ناملفوظ) بدأرن: گۊشنه'.[۲۹]
اي جۊمله'نˇ مئن، فعلˇ مرجع مننئه بيجؤن بۊبۊن. پس أگه تينيم بدأريم: مأ گۊشنه ىا حسنه گۊشنه ىا سگؤنه گۊشنه؛ مننيم بۊگؤىم ميزه گۊشنه.[۳۰]
اۊ نؤمي جرگه کي ناشخصي جۊمله'نˇ سر هأنه، فاعل نئه؛ اي نؤمي جرگه مفعۊله کي شنه فاعلˇ خالي جيگه مئن نيشينه
گيکي خط[دچينواچين]
اصلˇ وانيويس: گيلکي نیویشتن
صد سالˇ أخيرˇ مئ هرکي هرجۊر کي دوس دأشت گيلکي بنويشته کي البته ويشتري آرامي خطˇ جي نيويسنن کي ايرانˇ مئن به اشتبا[۳۱] عربي ىا فارسي خۊ دۊخؤنده بنه؛ اي خطˇ مئن هرکي هرجۊر داب ض زاکۊن کي دۊرۊس تشخيص بده عمل کؤنه امما گيلوا مجله يکته دابدستۊر پيش بنأبۊ کي کم-کم بۊبؤ دابدستۊري کي گيلوا مئن بکي-ويريس بکارشنه ؤ اينˇ اصليترين کارکتر کۊچˇ هف (ˇ) ايسه.
۱۵۸۸ اسفندار ما، ورگ، گيلوا دابدستۊرˇ سر يکته شيوه-نامه ؤ کيليدتأخته (Keyboard) مؤنتشر بۊده کي شأنه گۊتن منسجمترين دابدستۊري ايسه کي تاهيسه بيرين بمأ.[۳۲]
ورگˇ پيش بنأ شيوه ايتؤره:
(اي وؤت، اي سربسˇ جي نقل بؤدره: خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحهکلید)
چۊتؤ خأ اي خطˇ جي گيلکي نيويشتن؟
ا. نؤميترين ؤ مؤهمترين نشؤنه، “ˇ” ايسه کي شؤا(ə) نۊشؤن دئنه. امما قراردادˇ جي أمه اينه همته اضافي ترکيبؤنˇ مئن کاراگينيم.
ملکي اضافه: ماکانˇ جۊف
وصفي اضافه: سۊرخˇ رۊجا
هرماله اضافه: اۊتاقˇمئن
دقت بکۊنين کي “ˇ” دۊ جا أصلن بکارنشنه. ىکته مفعۊلي نشؤنه جا: من تي پسره بيدئم. پس أگه اي جومله’ ايتؤ بنويسيم که “من تي پسرˇ بيدئم” دوروس نيه. چۊن پئرˇ پسي “ه” ىکته سيوا کلمه ايسه ؤ مفعولي نشؤنه ايسه. اؤکته “ايسه” فعلˇ مئنه: اۊن تي مأره. که أگه بنويسيم “اۊن تي مأرˇ” غلطه. چۊن ائره م مأرˇ پسي “ه” ىکته فعله: اۊن تي مأر ايسه.
– گاگلف لازمه کي تأکيد بۊکۊنيم ىکته کلمه مئن ىکته گب (حرف)ˇ پسي، شؤا دأنيم؛ اي جۊر وختؤن شأنه کۊچˇ هفته کاراىتن. وٚرگ ىا کٚلˇ مۊسؤن. گيلکي کيليدتأخته مئن أگه شيفتˇ کيليده بدأرين ؤ کۊچˇ هفته بزنين، تينين ىکته گبˇ جؤر شؤا بنين. اما نخأ اي کارˇ مئن تۊند شؤن؛ گيلکي-نيويسي مئن نخأ گبؤنˇ جؤر ؤ جير اعراب نأن.
ب. a ىا فتحه خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه) “أ” (ىزبر: yəzəbər) کاراگينيم: تأ، دأنم، پأچ، دأرم.
ج. اۊ کلمه’نˇ مئن کي “ه” همره سرهنن ؤ اي “ه” ىکته خؤندشˇ جا ايسه (خؤنه، فرده ؤ…)، أگه لازم ببۊن کي مفعۊلي نشؤنه ىا “ايسه” جا ىکته فتحه بچربؤنيم کلمه سراخره، “أ” جا، چۊن خأنيم کلمه ظاهر ؤ صورته بدأريم “‘” کاراگينيم: خؤنه’، فرده’، خسته’بؤستم، پياده’بم.
د. e ىا کسره خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه) “ئ” (ىزير: yəzir) کارأگينيم: زئن، مئبه، زئندرم.
ه. o ىا ضممه خؤندشˇ جا (چي کۊتا چي دکشه ىا چي ow خؤندشˇبه) “ؤ” (ىپيش: yəpiš) کاراگينيم: شؤن، شؤ، خؤ، مۊسؤن.
و. اۊ کلمه’ني که “ه” ىا “ا” همره سرهنن، اۊشؤنˇ جم دوستنˇبه چۊن خأنيم کلمه ظاهر ؤ صورته بدأريم، “‘” کاراگينيم ؤ أگه کلمه “ي” همره سربأ، “ئ” کاراگينيم: خؤنه’ن، پا’ن، کاسپيئن/کاسپئن، تيتيئن/تيتئن.
ز. اي خطˇ مئن نيمفاصله ندأنيم. هر جا بدين نيمفاصله خأنين، اۊنˇ جهاني معادله کاراگيرين: دأش (-).
ح. u خؤندشˇ به، چي دکشه چي کۊتا، “ۊ” کاراگينيم: فۊوؤستن، دۊر، پۊر.
ط. i خؤندشˇ به، چي کۊتا چي دکشه، “ي” کاراگينيم کي هم وختي سيوا بنويشته بنه ؤ هم وختي ىکته حرفه دچکئنه، نؤقطه دأنه. “تيتي” مۊسؤن.
ى. اۊ کلمه’نˇ مئن کي دۊ ته گب (حرف)ˇ همره کي ىکته خؤندشˇ نماىنده ايسن سرأگينه (ايران، اؤره، ائره ؤ…)، اولي أليف هۊتؤ کي هميشک داب بو بنويشته بنه امما بۊخؤنده نبنه.
ک. تۊىم خؤندشؤنˇ به کي گيلکي خۊشئبه دأنه، هي علامتؤنه خأ تۊىم گۊدن: تيۊل، ريۊت ؤ…
ل. y گبˇ جا، “ى” کاراگينيم کي هم وختي سيوا بنويشته بنه ؤ هم وختي ىکته حرفه دچکئنه، بينؤقطه': چأىي، حسنى.
م. اۊ کلمه’ني که اۊشؤنˇ مئن ي پسي، ى هنه، بيه، ديا، پياز ؤ… مۊسؤن، خالي “ي” بنويشته بنه: بيه، ديا، بيه، پياز ؤ…
ن. سيوانيويسي ىا دچکسه-نيويسي، اصلˇ ملاک کلمه استقلاله. ىعني ىکته کلمه وابينؤن خأ کسؤنه دچکئن مگر اينکه باخى ملاکؤن ىا نيويشتاري عادتؤن مانع ببۊن. مثلن، مؤستمر فعلؤنه چۊن ىکته مۊستقل فعل ؤ ىکته کلمه ايسن دچکسه نويسنيم: شؤندرم، بمأبۊ ؤ خؤردئدرم. هيتؤرم “بي” ؤ “نا” مۊسؤن پيشوندؤن: بيکس، بيسواد، نابلد ؤ…
– هرجا فاصله ىا نيمفاصله لازم بۊ، دأش (-) کاراىته-بنه: خؤرده-درم، فورته-دبۊ.
س. گيۊمه وأسي، هۊ جهاني ؤ استاندارد گيۊمه’ (“”) کارأگينيم. گيۊمه اي جاؤن کاراىته-بنه:
– اۊ گبي که ىک جا ىا ىک کسˇ جي نقل بنه.
– خاصˇ نؤمؤن ؤ خاصˇ کلمه’ن، تيترؤن، فندي ؤ علمي اصطلاحؤن (هر وؤتˇ مئن خالي ىک دفأ).
ع. نؤمره-نيويسي مئن، أعشاري نؤمره’نˇ مئن مؤمىئز (/) بکارشنه (۲۳/۴۰۵) ؤ هزارگانˇ سۊ رقمه سيواگۊدنˇبه هۊ علامتي که دونىا مئن دابه ( ۳,۰۴۰,۰۰۴,۰۰۵,۰۶۰) کاراىته-بنه.
ف. پس گيلکي أليفبي اۊجۊر کي بۊگذشته جي فرسه أمي دس (محمۊد پاىنده لنگرۊدى فرهنگˇ گيل و دىلم) ؤ چاکۊنواکۊني که أمه پيش نئنيم، ايتؤره:
أليف (آ، ا، أ)، بي (ب)، پي (پ)، تي (ت)، ثي (ث)، جأم (ج)، چي (چ)، حي (ح)، خي (خ)، دال (د)، ذال (ذ)، ري (ر)، زي (ز)، ژي (ژ)، سين (س)، شين (ش)، صات (ص)، ضات (ض)، طأى (ط)، ظأى (ظ)، عىن (ع)، غىن (غ)، في (ف)، قاف (ق)، کاف (ک)، گاف (گ)، لام (ل)، ميم (م)، نۊن (ن)، وؤ (و، ؤ، ۊ)، ىه (ى، ئ، ي)، هئ گرد (ه).[۳۳]
گيلکي گۊىشان[دچينواچين]
آوا'ن ؤ جزئي دستۊري تفاوؤتؤن ؤ واجي تحولاتˇ بۊنبره سرˇ جي شأنه گيلکئه به اي چند ته دسسه تخسيم گۊدن:[۳۴]
- گيلانˇ خۊرخؤسي منطقه'ن: صؤمعه-سرا، فۊمن ؤ غىره.
- گيلانˇ مرکزي منطقه'ن: رشت، کۊچصفهان، انزلي ؤ غىره.
- گيلانˇ خۊرتاوي منطقه'ن: آستانه، لاهيجان ؤ غىره.
- گيلانˇ جنۊبي منطقه'ن: رۊدبار، رستم آباد ؤ غىره.
- بندˇ بۊني شهران: رحيمآباد ؤ سياهکل و غىره. بعلاوه گيلانˇ خۊرتاوي کۊهستاني منطقه'ن: دىلمان ؤ اشکور ؤ غىره.
- خۊرتاوي گيلانˇ منتهى البه تا تنکابن.
- عباس آباد، چالۊس ؤ کلارستاق.
- چالۊسˇ جنوبي منطقه'ن: دلير، سيابيشه.
- رۊىان، نۊر ؤ نؤشهر.
- مازندرانˇ مرکزي منطقه'ن: آمل، بابل ؤ قائمشهر.
- مازندرانˇ شرقي منطقه'ن: ساري جي تا علي آباد کتۊل.
- گلستانˇ جنۊبي منطقه'ن؛ غىر ترکمن نشين.
- شهميرزاد.
- رۊدبار المۊت.
بيريني خال[دچينواچين]
- نوشتههای گيلکی و تالشي خطی و چاپشده (از سده هشتم تاکنون)
- چنته صوتی فايل، به گيلکی
- Freshwater Fishes of Iran
- فعل مرکب گيلکي
- افسانههای زبان گيلکي (اونچی که راجه به گيلکي دؤنین ؤ امکان دأنه اشتبا ببون!)
- گيلکي مدرسه (اینترنتی گيلکي باموجین)
- ساخت مستمر (در جریان) در فعلهای گيلکي
- خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحهکلید
جیرنویس[دچينواچين]
- ↑ رضا مدنی. نوشتههای گيلکی و تالشي خطی و چاپشده (از سده هشتم تاکنون). گيلاننامه، مجموعه مقالات گيلانشناسی، جلد دوم، چاپ 1369.
- ↑ افشین پرتو. مردم سلولهای ساختاری تاریخاند. گفتوگو با افشین پرتو. گیلهوا، ش ۱۲۲.
- ↑ افشین پرتو. مردم سلولهای ساختاری تاریخاند. گفتوگو با افشین پرتو. گیلهوا، ش ۱۲۲.
- ↑ درویشعلی کولائیان. ساری و آغاز تمدن برنج در مازندران و گیلان. نشر شلفین ۱۳۸۵
- ↑ درویشعلی کولائیان. مازندراني و سنسکریت کلاسیک. نشر چشمه ۱۳۸۷.
- ↑ درویشعلی کولائیان. نگاهی نو به تاریخ مازندران باستان. نشر گیلکان.
- ↑ درویشعلی کولائیان اینترنتی جیگه www.kulaian.com
- ↑ درویشعلی کولائیان. گیل، گیلک، گيلکي. گیلهوا. بهمن و اسفند 1390.
- ↑ دیوان پیرشرفشاه دولائی. به کوشش دکتر محمدعلی صوتی، ناشر بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1358.
- ↑ رضا مدنی. نوشتههای گيلکی و تالشي خطی و چاپشده (از سده هشتم تاکنون). گيلاننامه، مجموعه مقالات گيلانشناسی، جلد دوم، چاپ 1369.
- ↑ رضا مدنی. نوشتههای گيلکی و تالشي خطی و چاپشده (از سده هشتم تاکنون). گيلاننامه، مجموعه مقالات گيلانشناسی، جلد دوم، چاپ 1369.
- ↑ رضا مدنی. نوشتههای گيلکی و تالشي خطی و چاپشده (از سده هشتم تاکنون). گيلاننامه، مجموعه مقالات گيلانشناسی، جلد دوم، چاپ 1369.
- ↑ پژوهشگر، ابوالقاسم. «معرفی برگی از نسخه خطی اشعار گيلکي خان احمد گیلانی». پیام بهارستان (تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس) ۲، ش. ۱۳ (۱۳۹۰): ۱۰۶۹. اصلی نسخه جي بایگانی ببؤ.
- ↑ تفسیر کتابالله/ ابوالفضل بن شهردویر دیلمی؛ با مقدمهٔ محمد عمادی حائری. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. قم: کتابخانهٔ تخصصی تفسیر و علوم قرآنی. ۱۳۸۸.
- ↑ محمود پاینده لنگرودی. فرهنگ گیل و دیلم. نشر امیرکبیر. ۱۳۶۸.
- ↑ ورگ. چنته نؤکته، گيلکي و فارسی و ایشؤنˇ هدأهگیرˇ جی.
- ↑ مسعود پورهادی. زبان گيلکي. دانشنامهی فرهنگ و تمدن گیلان، جلد ۱۶. رشت: نشر ایلیا ۱۳۸۷. ص۲۷.
- ↑ مسعود پورهادی. زبان گيلکي. دانشنامهی فرهنگ و تمدن گیلان، جلد ۱۶. رشت: نشر ایلیا ۱۳۸۷. ص۲۶.
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ فرهنگ قادري || http://khurtav.blogfa.com/post-80.aspx
- ↑ فرهنگ قادري || http://khurtav.blogfa.com/post-80.aspx
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ علی درزی. مریم دانای طوسی. ساخت غیرشخصی در گویش گیلکی شهرستان لاهیجان
- ↑ http://v6rg.com/?p=10458#g1
- ↑ خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحهکلید
- ↑ خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحهکلید
- ↑ فرهنگ قادري || http://khurtav.blogfa.com/post-99.aspx