خان احمدخان
خان احمد خان گيلاني (بزأرۊج ۹۴۲ - بمۊرده ۱۰۰۵ ه.ق) کيایئن ٚ واپسي کارکيا گيلان ٚ مئن بؤ. خان احمد يک ساله گه بؤ اۊن ٚ پئر بمۊرد ؤ هين ٚ وأسي خان احمد يک سالگي جي کارکیا بؤ يؤ خۊ پئر ٚ جانشين وکت. تا ۹۷۵ ه.ق بیهپيش ؤ ايمه تمؤم ٚ گیلان ٚ مئن حؤکۊمت بؤگۊد.
خان احمد، شاه طهماسپ ٚ فرمان ٚ أمرأ دؤنزه ايمامي مذهب-ه زيدیه جا دؤجین بؤگۊد، ولي وختي کي عۊثمانئن ٚ أمرأ ارتیباط پيدا بؤگۊد ؤ خأس شيروان ؤ لاجؤن ٚ مئن سالدات سِرِئه بيأره تا قزوين-ه بيره، شا طهماسپ ٚ أمرأ اختيلاف پيدا بؤگۊد. اي سال ٚ مئن بؤ گه شا طهماسپ ٚ دستۊر ٚ أمرأ خان احمد-ه بگيتن ؤ زينداني بؤدن.
سال ٚ ۹۸۵ ه.ق مئن گه خؤدا بنده دؤره بؤ، خان احمد زيندان ٚ جي برجه(بيرين) بۊمأ ؤ هندئه حؤکۊمت ئبه برسه.
وختي گه شا عباس، ايران ٚ حؤکۊمت-ه به دس بگيت، گيلان ٚ ابريشم ؤ خۊجير مؤقعيتي گه دأشت ؤ اۊرا جئم اين ٚ ره گه خان احمد ٚ حؤکۊمت-ه گه اۊن ٚ ره تهديد به حيساب همأ-يه جه مئن بؤبۊره، گيلان ٚ ره فگن بؤگۊد ؤ خان احمد خان-ه دشکن هدأ، خان احمد، دشکن خؤردن ٚ پسي شيروان ٚ را ويرۊت. خان احمد خۊ عمر ٚ دئباخئهايستامبۊل ؤ بغداد ٚ مئن بسسأ.
خان احمد چن مرته هأکش وأکش بؤگۊد گه گيلان-ه شا عباس ٚ جي پسأ گيره بژي(ولي) مؤفق نۊبؤ. خان احمد هؤنر ؤ دابؤن ؤ فرهنگ-ه پۊر أميت دأ ؤ اۊن ٚ دربار هۊنرمندان ؤ شاعران ٚ جيگا بؤ، عاريفان ؤ دؤنش دؤناني چؤن فغفۊر لاهيجي(شاعر) ؤ اۊستاد زيتۊن چهارتاري(پيله مزقانچي) اۊن ٚ خيدمت هيسأ بؤن. سرأخر ني سال ۱۰۰۵ ه.ق مئن بمۊرد ؤ نجف ٚ مئن دفنا بؤ.
چئه وکتن ؤ کارکيايي أوأيل[دچينواچين]
خان احمد خان ٚ پئر(دۊوؤمي کارکيا حسن)برأر-ه چيره بؤؤن ٚ پسي بيه پيش ٚ کارکيا وکت. کارکيا حسن سال ۹۴۳ ه.ق مئن طاعۊن بگيت ؤ بمۊرد.
خان احمد خان ٚ کارکيايي زأکي مئن ٚ ره دۊته روايت وؤجۊد دأره:
۱_خان احمد خان يک سالگي جي اميره عباس ٚ هأکش وأکش ٚ أمرأ خۊ پئر ٚ جانشين بۊبؤ، ولي شا طهماسپ اين ٚ وأسر گه خان احمد حلأ کم سر ؤ مال(سند ٚ سال) بؤ، خان احمد خان ٚ برأر-ه يني بهرام ميرزا-يه موقتا بيه پيش ٚ کارکيا بؤگۊد، بهرام ميرزا حؤکم ٚ گيتن ٚ پسي ديلِمان ٚ مئن استيقرار بگيت.
چن ما-ه ٚ پسي بهرام ميرزا يته پيله کسان-ه يني کيا خور کيا گه مردۊم ٚ مئن محبۊب بؤ-يه زيندان ٚ مئن توأدأ، هين ٚ وأسي مردۊم شۊرش بؤدن ؤ بهرام-ه دشکن هدأن، بهرام ني قزوين ٚ را جيويشته. بهرام ٚ کارکيايي بيه پیش ٚ مئن يک سال ويشتر أرش نکشئه.
۲_خان احمد خان اميره عباس ٚ حقسأی ٚ أمرأ کارکيا وکت ؤ خان احمد گه پيلا تر بۊبؤ خئلي زود کارکيايي چم-ه بيأمۊت ؤ جۊواني مئن تي تي خانم يني چپک ٚ لاکۊ أمرأ ازديواج بؤگۊد ؤ يته وچه بيأردن گه شا طهماسپ اۊن ٚ نؤم-ه بنأ حسن.
خان احمد ٚ کارکيايي بيه پس ٚ مئن[دچينواچين]
صفوئن هميشک خأسن گه گيلان ٚ شاهان ٚ وگيرن ؤ گيلان-ه خۊ مطيع بؤنن. اميره دباج فؤمني گه اسحاقوندؤن ٚ کارکيا بؤ أوولي کسي هيسه گه صفوئن ٚ دؤره مئن، صفوئن ٚ دخالت گۊدن ٚ برأبر بسسأ
ؤ قلعه رۊخان-ه هندئه چاکۊني بؤگۊد ؤ اۊيندر ٚ جي صفوئن ٚ برأبر هيسأن-ه سرأگيت، ولي دشکن بؤخؤرد ؤ دربند ٚ را ويرۊت، سرأخر ني اميره دباج-ه بگيتن ؤ تبريز ٚ مئن دار بزأن.
اميره دباج ٚ مۊردن ٚ پسي شا طهماسپ بدئه گه بيه پس بي فرمؤنروا وکته ؤ اين ٚ ره گه هندئه بيه پس ٚ مئن شۊرش ونکه سال ۹۴۵ ه.ق مئن خان احمد خان-ه دستۊر هدأ گه بيه پس-ه خۊ قلمرؤ ئبه بچربأنه ؤ در عوض سالانه يته باژ صفوي دربار-ه هأده.
بيه پس-ه فگن گۊدن[دچينواچين]
عبدالفاتح فؤمني کيتاب ٚ مئن بنيویشته نيأ، خان احمد خان ۲۰ هيزار نيرۊ ؤ شا طهماسپ ٚ حؤکم ٚ أمرأ بيه پس-ه فگن بؤگۊد، با اؤنگه ۵۰۰۰ ته بيه پسي-يه بکۊشت ولي هندئه ني مننست کاملا بيه پس-ه بيره، ولي در عوض رشت-ه تاراج بؤگۊد. خان احمد مرتئن بيه پس ٚ ره فگن بؤگۊد ؤ هر سفه پۊر غنائم گير هأورد ؤ يا واويني جه بيه پس-ه تصرف گۊد.
اميره شاهرخ ٚ کارکيايي[دچينواچين]
سال ٚ ۹۵۰ ه.ق مئن، بيه پسئن اميره شاهرخ-ه گه خۊشه اميره دباج ٚ برأر خؤند-ه مؤلحق بۊبؤن ؤ اميره شاهرخ تا ۹۰۵۷ ه.ق بيه پس ٚ مئن کارکيايي بؤگۊد. اميره شاهرخ اي را جي خان احمد خان-ه گه خأس اۊن بگينه أمرأ طرف بؤ يؤ اۊ را جئم توان ٚ أين-ه ندأشت گه قزلباشؤن-ه باژ هأده، هين ٚ وأسر گيلان ٚ جي بؤشؤ برجه ؤ جيويشته ولي قزلباشؤن اۊن-ه بگيتن ؤ تبريز ٚ مئن دار بزأن. اميره مۊردن ٚ پسي بيه پس، مال دکته بازار ؤ آشفته بۊنه.
محمۊد[دچينواچين]
شا طهماسپ سال ٚ ۹۶۵ ه.ق مئن بيه پس ٚ کارکيايي-ئه محمۊد-ه هدأ محمۊد ني رشت-ه خۊ نيشتٚگا دؤجين بۊگۊد. محمۊد ۵ سال کارکيايي پسي، شا دستۊر ٚ أمرأ شيراز ٚ مئن تبعيد بؤبؤ. شا طهماسپ مير غياث الدين-ه محمۊد ٚ معلم، شيراز ٚ مئن بؤگۊد. کيايئن ؤ اسحاقوندؤن هميشک کسن ٚ أمرأ جار دأشتن، هين ٚ ره بؤ گه خان احمد ملا شکر-ه شيراز ٚ را روٚوؤنه بؤگۊد تا اۊن-ه گۊل بزنه، ملا شکر معلم-ه فريب هدأ ؤ معلم ني محمۊد-ه بکۊشت ؤ خؤره لاجؤن ٚ مئن پنا بگيت. شا طهماسپ خان احمد ٚ جي بخأست گه ملا شکر ؤ مير غياث الدين-ه مي ور اۊسئه بؤن ولي خان احمد اي کار-ه نؤگۊد.
خان احمدخان ٚ أوولي جار[دچينواچين]
محمۊد ٚ مۊردن ٚ پسي خان احمدخان علاوه بر بيه پيش، بيه پس ٚ کارکيا ني وکت ؤ خئلي قوي بؤبؤ. شا تهماسپ چۊنکي خان احمد دئه اۊن ٚ جي ايطاعت نؤگۊد أ برمس ٚ جي گه هندئه ني خان احمد ٚ قۊدرت ويشتر وکه، جمشيد خؤن-ه بيه پس ٚ کارکيا بؤگۊد. جمشید گه شا تهماسپ ٚ نوٚوه بؤ، قزلباش ؤ شا تهماسپ ٚ راستا مئن بيه پس-ه ايراده گۊد. اين بۊبؤ گه سال ۹۷۴ ه.ق مئن شا تهماسپ خان احمد ٚ ره نؤمه بنويشت گه تۊ وأ بيه پس-ه هأدي جميشد خؤن-ه. خان احمد بيه پس-ه هدأ ولي بؤگۊت گه کۊچصفئآن بيه پيش ٚ شي ايسه ؤ اۊن-ه ندأ.
هين ٚ وأسي شا تهماسپ یولقلی بیک ذوالقدر-ه گيلان ٚ را روٚوؤنه بؤگۊد. اميره ساسان به حمايت أز شا تهماسپ سيأ رۊبار(يته محله ٚ نؤم ايسه) ٚ نزيکي يؤرش بؤبۊرد ؤ شاه منصور لاهیجی گه خان احمد خان ٚ سپئسالاران ٚ جي بؤ اۊشؤن-ه دشکن هدأ ؤ اۊشان-ه مۊقۊفا گۊد ؤ یولقلی بیک ذوالقدر ٚ سر-ه ببئه ؤ احمد خان ٚ ره پيشکش بؤگۊد. احمد خان ني بؤبۊرد ٚ بؤر رشت ٚ دۊرۊن بؤشؤ.
گيلان-ه گيته بؤؤن[دچينواچين]
شا تهماسپ ابريشم ؤ خؤرۊم مؤقعيتي گه گيلان دأشت ٚ ره، هميشک خأس گه گیلان-ه خۊ مطیع چاکۊنه، ولي چؤنگه عۊثمانئن ؤ اۊزبکان ٚ أمرأ جار دأشت مننس گه اي کار-ه بؤنه. شا تهماسپ آماسيه صؤلح-ه گهعۊثمانئن ٚ أمرأ بؤگۊد اۊن ٚ پر ؤ بال ويشتر بازا بؤ. هين وکت گه شا تهماسپ يته پيلا لشگر معصۊم بيگ ٚ سرداري أمرأ آماده بؤگۊد ؤ دستۊر هدأ گه بيه پيش-ه بيرين. أ سيپا خئلي پیله بؤ يؤ گيلان ٚ أميت-ه نشؤن دنه. خان احمد ني خۊ لشگره بچئه ؤ جار ٚ ره آماده وکت. خان احمد ٚ لشگر ٚ فرمانده کيا رۊستم بؤ.
يته پيلا جار در بگيت ؤ سرأخر کيا رۊستم دشکن بۊخؤرده ؤ صفوئن ٚ سالداتان خان احمد خان ٚ دۊمبال دکتن. خان احمد اشکيورات ٚ را وٚيۊريۊت ؤ يک سال ٚ پسي اۊن-ه بگيتن ؤ شاه تهماسپ ٚ ورجه بؤبۊردن. سال ۹۷۴ ه.ق مئن، أوولي مرته بؤ گه بيه پس ؤ بيه پيش(گيلان) رسما ايران ٚ تصرف ٚ ره در بۊمأ.
حبس[دچينواچين]
سال ۹۷۵ مئن شا تهماسپ خان احمد-ه قهقهه زيندان ٚ مئن گه آذربايجان ٚ مئن بؤ، حبس بؤگۊد. خان احمد خان خۊ حال ٚ ره گه قهقهه مئن هيسأ بؤ، ايته به نظم در بيأرده ؤ اي شئر-ه زيندان ٚمئن بؤگۊته:
از گردش چرخ واژگون میگریم***وز جور زمانه بین که چون میگریم
با قد خمیده چون صراحی،شب و روز***در قهقههام ولیک خون میگریم
خان احمد قهقهه مئن دۊوٚؤمي شا اسماعيل ٚ أمرأ رخابا بؤ ؤ شا تهماسپ گه واخب بؤبؤ اي برمس ٚ جي گه قهقهه مئن شۊرش وکه، خان احمد-ه قهقهه جي بؤبۊرد استخر ٚ زيندان گه فارس ٚ مئن نيأ بؤ. خان احمد ۱۰ سال اۊيه زينداني بؤ.
دۊوٚؤمي شا اسماعيل گه تخت ٚ سر بنيشت خان احمد ٚ آزادي دستۊر-ه هدأ ولي عملي ونکت.
گيلان، خان احمد-ه نؤبؤؤن ٚ مئن[دچينواچين]
بيه پس خان احمد-ه نؤبؤؤن ٚ مئن جمشيد خؤن ٚ دس دؤبؤ ؤ بيه پيش ني قزلباشؤن ٚ دس. بيه پيش ٚ مئن، اُمرا ظؤلم ٚ وأسي مردۊم شۊرش بؤدن ؤ بعضي جه اُمرا-یه دشکن هدأن ؤ خئلي شأران-ه قزلباشؤن ٚ جي پسأيتن. شا تهماسپ بالي(کۊمکي) نيرۊ بيه پيش ٚ را اۊسئه بؤگۊد ؤ أ شۊرش ٚ رأبر کۊشته بوبو یؤ شۊرش ني مئن ٚ جي بؤشؤ.
خان احمد-ه هندئه قۊدرت گيتن[دچينواچين]
سال ۹۸۵ مئن محمد خؤدابنده صفوئن ٚ حاکم وکت، خؤدابنده زنکه خان احمد ٚ فاميل وکت نأ بؤ هين ٚ وأسر خان احمد آزاد بؤبؤ يؤ هندئه بيه پيش ٚ کارکيا وکت. خان احمد ٚ نؤبؤؤن ٚ مئن، بيه پيش ٚ وضع گاو دکته بازار بؤ يؤ قزلباشؤن مردۊم-ه
ظؤلم گۊدن. ولي خان احمد ٚ همأن ٚ أمرأ بيه پيش، سر ؤ سامان بگيت ؤ هندئه گيلان ٚ استيقلال-ه وگردأنه. اي سالان ٚ مئن خان احمد(بيه پيش ٚ کارکيا) ؤ جميشد (بيه پس ٚ کارکيا) کسن ٚ أمرأ جار دأشتن ولي قطعي بؤرد وؤجۊد ندأشت أمما خان احمد پيلا واويناني جه بيه پس-ه به خۊ قلمرؤ بچربأنه ؤ محمد امین خؤن-ه رشت ٚ حاکم ؤ ابراهیم خان-ه فومن ٚ حاکم چاگۊد. خان احمد شا تهماسپ ٚ لاکۊ أمرأ ازديواج بوگۊد ؤ يته لاکۊ بيأردن، هين ٚ ره خان احمد ٚ کارکيايي پايئن قوي تر وکت. جمشيد خؤن ٚ مۊردن ٚ پسي خان احمدخان بيه پس ٚ کارکيا ني بۊبؤ يؤ وکت گيلان ٚ کارکيا، اي سفه بيه پس ٚ مؤرديم خان احمد خان ٚ أمرأ مخالفت ٚ خاصي ندأشتن ؤ اۊن-ه قبۊل بؤدن.
شا عباس ٚ فگن ؤ عۊثمانئن-ه پنا بۊردن[دچينواچين]
محمد خؤدابنده پسي شا عباس ايران ٚ کارکيا وکت. شا عباس خأس گه ايران ٚ دئباخي قۊدرتان-ه مۊقۊفا کۊنه ؤ اۊ را جئم خان احمدخان خأس گيلان ٚ استيقلال-ه بپأسئه ؤ حفظ بؤنه. هين ٚ وأسي بؤ گه ايشؤن ٚ مئن اختلافاتي پيش بۊمأ. گيلان گه خۊجير مؤقعيت ؤ خؤرۊم ابريشم ؤ... دأشت،
صفوي کارکیاٰن ٚ چۊم دؤبؤ ؤ خأسن اۊن-ه بيرن. شا عباس عۊثماني ؤ اۊزبکان ٚ أمرأ جار دأشت. اۊشان ٚ مئن گه يته صؤلح بۊبؤ، شا عباس ٚ پر ؤ بال بازا بؤ يؤ يته پيله لشگر-ه، گيلان ٚ را روٚؤنه بؤگۊد. خان احمد گه بدئه اي توان-ه ندأره تا شا عباس-ه حريفا بۊن گيلان ٚ جي ويرۊت. شا عباس ني گيلان-ه
تصرف بؤگۊد ؤ خان احمد ٚ دربار-ه ویرانا گۊد. خان احمد خۊ عمر-ه دئباخئه، ايستامبۊل ؤ بغدادئمئن ن بسسأ ،خان احمد اۊيه ني خئلي هأکش وأکش ؤ حقسأی بؤگۊد گه گيلان-ه وگردئه ؤ اۊن-ه هندئه مؤسقلا کۊنه ؤ گيلان-ه شا عباس ٚ جي پسأگيره ولي مؤفق نۊبؤ.
لاجؤن ٚ شۊرش[دچينواچين]
شا عباس خئلي بي رحمؤنه گيلانئن-ه گه مؤقاومت گۊدن-ه کۊشت. هيتهنی گيلان ٚ منافع-يه غارت گۊد. ولي گيلانئن هندئه مؤقاومت گۊدن. لاجؤن ٚ مئن يته شۊرش بر پا وکت ؤ اۊشؤن بؤتۊنسن لاجؤن-ه پسأگيرن ؤ خان احمد خؤن ٚ ره نؤمه هدأن تا وگردئه، ولي شا عباس، گيلان ٚ را سالدات اۊسئه بؤگۊد ؤ شۊرش-ه ميأن ٚ جي بؤبۊرد.
احمد خان-ه أميت دَئن، دابؤن ؤ دؤنشئه[دچينواچين]
خان احمد ٚ دربار یته خۊجير جا ؤ امن ٚ جا دؤنش دؤنان، مزقان دؤنان، شاعران ؤ هؤنرمندان ٚ ره بؤ ؤ خان احمد اۊشؤن ٚ أمرأ خؤرۊم ميأنه دأشت. أ جؤمله پيله کساني گه خان احمد ٚ ور هيسأ بؤن، مولانا عبدالرزاق گیلانی(دانشمند),فغفور لاهيجی(شاعر) ؤ اۊستاد زيتۊن چهارتاري(مزقان دؤن)-ه شأنئه نؤم بؤردن.
خان احمد خان نی خؤره ايته شاعر بؤ گه گيلکي ؤ فارسي زوان ٚ أمرأ شعر بؤگۊته دأره ؤ اۊن ٚ جي شئراني به جا بۊمؤنسئه نيأ.
ايته نمؤنه خان أحمد خان ٚ شئران ٚ جي:
شدهام زار و پریشان، درم جؤن کنش’
دیل ٚ پۊر خۊن ٚ مۊ أز عشق ٚ تۊ مؤني آتش’
تۊ به أغيار نشيني مي ديل’ خۊن کؤني
تۊ بگۊ چي بکۊنم مردٚمؤن ٚ سرزنش’
شيوهٔ ديلبري ؤ عشوه ؤ ناز ؤ غمزه
هرچي دؤني تۊ بکۊن اؤنچه تۊ دؤني روش’
أز فراق ٚ تۊ مؤجم کۊچه به کۊچه شب ؤ رۊز
همدمي خۊد بگۊدي همسر ٚ تۊرک ؤ تالش’
مۊ که تأ هيچ نگۊتأم ؤ تۊ خۊد آزردهیأبي
دۊ هزار چئه مۊ تي دؤنم، يکته’ واگۊته نشأ
سربس[دچينواچين]
- گيلان ٚ تاريخ ٚ کيتاب، عبدالفتاح فؤمني گيلاني بنويشته.
- http://ensani.ir/fa/article/231478/%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D9%88%D9%84
- https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AE%D8%A7%D9%86
- https://en.m.wikipedia.org/wiki/Khan_Ahmad_Khan
- http://gilyar.ir/tarikh/aghvam/kia/kiaee/492-ahmad-khan
- http://www.shiitestudies.com/article_21861.html
- http://ensani.ir/fa/article/333348/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%AF-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C
- ظهيرالدين ٚ کيتاب(ديلمستان ؤ گيلان ٚ تاريخ)
- «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی:خان احمدخان گیلانی». مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۲۰۱۴-۰۴-۰۶. دریافتشده در ۲۰۱۵-۰۴-۲۲.
- رابینو در دارالمرز گیلان