خان احمدخان

خان احمد خان گيلاني (بزأرۊج ۹۴۲ - بمۊرده ۱۰۰۵ ه.ق) کيایئن ٚ آخري کارکيا گيلان ٚ مئن بؤ. خان احمد يک ساله کي بؤ أن ٚ پئر بمۊرد ؤ هين ٚ وأسي خان احمد يک سالگي جي کارکیا بؤ ؤ خۊ پئر ٚ جانشين وکت. تا ۹۷۵ ه.ق بیه‌پيش ؤ ايمه تمؤم ٚ گیلان ٚ مئن حؤکۊمت بؤگۊد.

خان احمد، شاه طهماسپ ٚ فرمان ٚ أمرأ دؤنزه ايمامي مذهب-ه زيدیه جا دؤجین بؤگۊد، ولي وختي کي عۊثمانئن ٚ أمرأ ارتیباط پيدا بؤگۊد ؤ خأس شيروان ؤ لاجؤن ٚ مئن سالدات(سرباز) سرئه بيأره تا قزوين-ه بيره، شاه طهماسپ ٚ چۊم ٚ جي بکت. أ سال ٚ ميأن بؤ کي شا طهماسپ ٚ دستۊر ٚ أمرأ خان احمد-ه بگيفتأن ؤ زينداني بؤدن.

سال ٚ ۹۸۵ ه.ق مئن کي خؤدا بنده دؤره بؤ، خان احمد زيندان ٚ جي برجه(بيرين) بۊمأ ؤ هأنده حؤکۊمت-ه فرسه.

وختي کي شا عباس، ايران ٚ حؤکۊمت-ه به دس بگيت، گيلان ٚ ابريشم ؤ خۊجير مؤقعيتي کي دأشت ؤ اۊرا جئم اين ٚ وأسي کي خان احمد ٚ حؤکۊمت-ه کي عۊثمانئن ٚ أمرأ ارتيباط دأشته سۊلأ بأده ؤ جه مئن بؤبۊره، گيلان ٚ ره حمله بؤگۊد ؤ خان احمد خان-ه دشکن(شکست) هأدأ،خان احمد ، دشکن خؤردن ٚ پسي شيروان ٚ را جیویشته.خان احمد خۊ عمر ٚ دئباخئه-يه ايستامبۊل ؤ بغداد ٚ مئن بسأ.

خان احمد چن مرته هأکش وأکش بؤگۊد کي گيلان-ه شا عباس ٚ جي پسأ گيره بژي(ولي) مؤفق نؤبۊسته.خان احمد هؤنر ؤ دابؤن ؤ فرهنگ-ه پۊر أميت دأ ؤ أن ٚ دربار هۊنرمندان ؤ شاعران ٚ جيگا بؤ،عاريفان ؤ دؤنش دؤناني چۊن فغفور لاهيجی(شاعر) ؤ اۊستاد زيتۊن چهارتاري(پيله مزقانچي) اۊن ٚ خيدمت هيسأ بؤن.سرأخر ني سال ۱۰۰۵ ه.ق مئن بمۊرد ؤ نجف ٚ مئن دفنا بؤ.

چئه بؤبؤن ؤ کارکيايي أوأيل

خان احمد خان ٚ پئر(دۊوؤمي کارکيا حسن)برأر-ه چيره بؤن ٚ پسي بيه پيش ٚ کارکيا وکت.کارکيا حسن سال ۹۴۳ ه.ق مئن طاعۊن بگيت ؤ بؤمۊرد.

خان احمد خان ٚ کارکيايي زأکي مئن ٚ ره دۊته روايت وۊجۊد دأره:

۱_خان احمد خان يک سالگي جي اميره عباس ٚ هأکش وأکش ٚ أمرأ خۊ پئر ٚ جانشين بؤبؤ،ولي شا طهماسپ اين ٚ وأسي کي خان احمد حلأ تر وچأ بؤ،خان احمد خان ٚ برأر-ه يني بهرام ميرزا ره موقتا بيه پيش ٚ کارکيا بؤگۊد،بهرام ميرزا حؤکم ٚ گيتن ٚ پسي ديليمان ٚ مئن استيقرار بگيت.

شا طهماسپ ٚ تاتايي چلسؤتۊن ٚ ميأن

چن ما بعد بهرام يته پيله کسان-ه يني کيا خور کيا کي مردۊم ٚ ميأن محبۊب بؤ ره زيندان توأدأ،هين ٚ وأسي مردۊم شۊرش بؤدن ؤ بهرام‌-ه دشکن هأدأن، بهرام ني قزوين ٚ را جيويشته.بهرام ٚ کارکيايي بيه پیش ٚ مئن يک سال ويشتر أرش نکشئه.

۲_خان احمد خان اميره عباس ٚ هأکش وأکش ٚ أمرأ کارکيا وکت ؤ شا طهماسپ خان احمد خان-ه تربيت بؤگۊد ؤ خان احمد کي پيلا تر بؤبؤ خئلي زود کارکيايي چم-ه بيأمۊجه ؤ جۊواني ميأن تي تي خانم يني چپک ٚ لاکۊ أمرأ ازديواج بؤگۊد ؤ يته وچه بيأردن کي شا طهماسپ أن ٚ نؤم-ه بنأ حسن.

خان احمد ٚ کارکيايي بيه پس ٚ مئن

قله رۊخان ٚ تاتايي

صفوئن هميشک خأستن کي گيلان ٚ شاهان ٚ وگيرن ؤ گيلان-ه خۊ مطيع بؤنن.اميره دباج فؤمني کي اسحاقوندؤن ٚ کارکيا بؤ أوولي کسي ايسه کي صفوئن ٚ دؤره مئن،ايطاعت ٚ جي سرپيچي بؤگۊد ؤ قلعه رۊخان-ه هأنده چاکۊني بؤگۊد ؤ اۊيندر ٚ جي صفوئن ٚ برأبر هيسأن-ه سرأگيت، ولي دشکن بؤخؤرد ؤ دربند ٚ را جيويشته، سرأخر ني اميره دباج-ه بگيتن ؤ تبريز ٚ مئن دار بزأن.

اميره دباج ٚ مۊردن ٚ پسي شا طهماسپ بدئه کي بيه پس بي صأحب بؤبۊسته ؤ اين ٚ وأسي کي هأند بيه پس ٚ مئن شۊرش ونکه سال ۹۴۵ ه.ق میأن خان احمد خان-ه دستۊر هأدأ کي بيه پس-ه خۊ قلمرؤ ئبه بچربأنه ؤ در عوض سالانه يته باژ صفوي دربار-ه هأده.

بيه پس-ه فگن گۊدن

عبدالفاتح فؤمني کيتاب ٚ ميأن بنيویشته نأ،خان احمد خان ۲۰ هيزار نيرۊ ؤ شا طهماسپ ٚ حؤکم ٚ أمرأ بيه پس-ه فگن بؤگۊد،با أنکي ۵۰۰۰ ته بيه پسي ره بؤکۊشت ولي هأنده ني نؤتۊنس کاملا بيه پس-ه بيره،ولي در عوض رشت-ه تاراج بؤگۊد.خان احمد مرتئن بيه پس ٚ ره فگن بؤگۊد ؤ هر سفه پۊر غنائم گير هأورد ٚ نأ بؤ يا بخشي جه بيه پس-ه تصرف گۊد نأ بؤ.

اميره شاهرخ ٚ کارکيايي

سال ٚ ۹۵۰ ه.ق مئن،بيه پسئن اميره شاهرخ-ه کي خۊشه اميره دباج ٚ برأر خؤند ٚ نأ بؤ ره مؤلحق بؤبۊستن ؤ اميره شاهرخ تا ۹۰۵۷ ه.ق بيه پس ٚ مئن کارکيايي بؤگۊد.اميره شاهرخ اي را جي احمد خان-ه کي خأس اۊن بگينه أمرأ طرف بؤ ؤ اۊ را جئم توان ٚ أنه ندأشت کي قزلباشؤن-ه باژ هأده،هين ٚ وأسي گيلان ٚ جي بؤشؤ برجه ؤ جيويشته ولي قزلباشؤن أنه بگيتن ؤ تبريز ٚ مئن دار بزأن.اميره مۊردن ٚ پسي بيه پس، مال دکته بازار بؤبۊست.

محمۊد

شا طهماسپ سال ٚ ۹۶۵ ه.ق مئن بيه پس ٚ کارکيايي ره محمۊد-ه هدأ محمۊد ني رشت-ه خۊ نيشتٚگا دؤجين بۊگۊد.محمۊد ۵ سال کارکيايي پسي، شا دستۊر ٚ أمرأ شيراز ٚ مئن تبعيد بؤبؤ. شا طهماسپ مير غياث الدين-ه محمۊد ٚ معلم، شيراز ٚ مئن بؤگۊد.کيايئن ؤ اسحاقوندؤن هميشک کسن ٚ أمرأ جار دأشتن، هين ٚ وأسي بؤ کي خان احمد ملا شکر-ه شيراز ٚ را روٚوؤنه بؤگۊد تا اۊنه گۊل بزنه، ملا شکر معلم-ه گۊل بزأ ؤ معلم ني محمۊد-ه بکۊشت ؤ خؤره لاجؤن ٚ مئن پنا بگيت.شا طهماسپ  خان احمد ٚ جي بخأسته کي ملا شکر ؤ مير غياث الدين-ه مي ورجه اۊسئه بؤن ولي خان احمد أ کار-ه نؤگۊد.

خان احمدخان ٚ أوولي جار

محمۊد ٚ مۊردن ٚ پسي خان احمدخان علاوه بر بيه پيش، بيه پس ٚ کارکيا ني وکت ؤ خئلي قوي‌ بؤبۊست. شا تهماسپ چۊنکي خان احمد‌ دئه اۊن ٚ جي ايطاعت نؤگۊد أ برم(ترس) ٚ جي کي هأنده ني خان احمد ٚ قۊدرت ويشتر وکه ،جمشيد خؤن-ه بيه پس ٚ کارکيا بؤگۊد.جمشید کي شا تهماسپ ٚ نووه بؤ، قزلباش ؤ شا تهماسپ ٚ‌ راستا مئن بيه پس-ه ايراده گۊد. اين بؤبؤ کي سال ۹۷۴ ه.ق مئن شا تهماسپ خان احمد ٚ ره نؤمه بنويشته کي تۊ وأ بيه پس-ه هأدي جميشد خؤن-ه. خان احمد بيه پس-ه هأدأ ولي بؤگۊت کي کۊچصفئآن بيه پيش ٚ شي ايسه ؤ اۊن-ه ندأ.

هين ٚ وأسي شا تهماسپ  یولقلی بیک ذوالقدر ره گيلان ٚ را روٚوؤنه بؤگۊد. اميره ساسان به حمايت أز شا تهماسپ سيأ رۊبار(يته محله ٚ نؤم ايسه) ٚ نزيکي يؤرش‌ بؤبۊرد ؤ شاه منصور لاهیجی کي احمد خان ٚ سپئسالاران ٚ جي بؤ أشان-ه دشکن فدأ ؤ اۊشان-ه مۊقۊفا(نابۊدا) گۊد ؤ یولقلی بیک ذوالقدر ٚ سر-ه ببه ؤ احمد خان ٚ ره پيشکش بۊگۊد. احمد خان ني بؤبۊرد ٚ بؤر رشت ٚ دۊرۊن بؤشؤ.

گيلان-ه گيته بؤن

شا تهماسپ ابريشم ؤ خؤرؤم مؤقعيتي کي گيلان دأشت ٚ وأسي، هميشک خأس کي گیلان-ه خۊ مطیع چاکۊنه،ولي چۊنکي عۊثمانئن ؤ اۊزبکان ٚ أمرأ جار دأشت نؤتۊنس کي أ کار-ه بؤنه.شا تهماسپ آماسيه صؤلح-ه کي عۊثمانئن ٚ أمرأ بؤگۊد أن ٚ پر ؤ بال ويشتر بازا بؤ.اين وکت کي شا تهماسپ يته پيلا لشگر معصۊم بيگ ٚ سرداري أمرأ آماده بؤگۊد ؤ دستۊر هأدأ کي بيه پيش-ه بيرين. أ سيپا خئلي پیله بؤ ؤ گيلان ٚ أميت-ه نيشان دنه.خان احمد ني خۊ لشگره بچئه ؤ جار ٚ ره آماده بؤبۊسته.خان احمد ٚ لشگر ٚ فرمانده کيا رۊستم بؤ.

ايتأ پيله جار در بگيت ؤ سرأخر کيا رۊستم دشکن(شکست) بۊخؤرده ؤ صفوئن ٚ سالداتان احمد خان ٚ دۊمبال دکتن.خان احمد اشکيورات ٚ را جيويشته ؤ يک سال ٚ پسي اۊنه بگيتن ؤ شاه تهماسپ ٚ ورجه بؤبۊردن.سال ۹۷۴ ه.ق مئن، أوولي مرته بؤ کي بيه پس ؤ بيه پيش(گيلان) رسما ايران ٚ تصرف ٚ ره در بۊمأ.

حبس

قهقه زيندان

سال ۹۷۵ مئن شا تهماسپ خان احمد-ه قهقهه زيندان ٚ مئن کي آذربايجان ٚ ميأن بؤ، حبس بؤگۊد.احمد خان خۊ حال-ه کي قهقهه مئن هيسأبؤ، ايته به نظم در بيأرده ؤ أ شئر-ه زيندان ٚمئن بؤگۊته:

از گردش چرخ واژگون می‌گریم***وز جور زمانه بین که چون می‌گریم

با قد خمیده چون صراحی،شب و روز***در قهقهه‌ام ولیک خون می‌گریم

خان احمد قهقهه مئن دۊوٚوؤمي شا اسماعيل ٚ أمرأ رخابا بۊسته ؤ شا تهماسپ کي واخؤ بؤبؤ أ برم ٚ جي کي قهقهه مئن شۊرش وکه، خان احمد-ه قهقهه جي بؤبۊرد استخر ٚ زيندان کي فارس ٚ مئن نأ بؤ.خان احمد ۱۰ سال اۊيندر زينداني بؤ.

دۊوٚوؤمي شا اسماعيل کي تخت ٚ سر بنيشت خان احمد ٚ آزادي دستۊر-ه هأدأ ولي عملي نؤبۊسته.

گيلان، خان احمد-ه نؤبؤن ٚ مئن

بيه پس خان احمد-ه نؤبؤن ٚ مئن جمشيد خؤن ٚ دس دؤبؤ ؤ بيه پيش ني قزلباشؤن ٚ دس دؤبؤ.بيه پيش ٚ مئن،اُمرا ظؤلم ٚ وأسي مردۊم شۊرش بؤدن ؤ بعضي جه امرا ره دشکن هأدأن ؤ خئلي شئران ٚ بگيتن. شا تهماسپ بالي(کۊمکي) نيرۊ بيه پيش ٚ را اۊسئه بؤگۊد ؤ أ شۊرش ٚ رأبر کۊشته بؤبۊست ؤ شۊرش ني ميأن ٚ جي بؤشؤ.

خان احمد-ه هأنده قۊدرت گيتن

مأمد خؤدابنده

سال ۹۸۵ مئن محمد خؤدابنده حاکم بؤبۊست، خؤدابنده زنکه خان احمد ٚ فاميل بۊست ٚ نأ بؤ هين ٚ وأسي خان احمد آزاد بؤبۊست ؤ هأنده بيه پيش ٚ کارکيا وکت. خان احمد ٚ نؤبؤن ٚ مئن، بيه پيش ٚ وضع گاو دکته بازار بؤ ؤ قزلباشؤن مردۊم-ه

ظؤلم گۊدن.ولي خان احمد-ه هأمأن ٚ أمرأ بيه پيش، سر ؤ سامان بگيت. أ سالان ٚ ميأن خان احمد(بيه پيش ٚ کارکيا) ؤ جميشد (بيه پس ٚ کارکيا)کسن ٚ أمرأ جار دأشتن ولي قطعي بؤرد‌ وۊجۊد ندأشت. خان احمد شا تهماسپ ٚ لاکۊ أمرأ ازديواج بۊگۊد ؤ يته لاکۊ بيأردن، هين ٚ وأسي خان احمد ٚ کارکيايي پايئن قوي تر بؤبۊست.

شا عباس ٚ فگن ؤ عۊثمانئن-ه پنا بۊردن

شا عباس ٚ تاتايي

محمد خؤدابنده پسي شا عباس ايران ٚ کارکيا وکت. شا عباس خأس کي ايران ٚ دئباخي قۊدرتان-ه چاکۊنه ؤ اۊ را جئم خان احمد خأس گيلان-ه مؤستقل بؤنه. هين ٚ وأسي بؤ کي أشان هم کله نؤبؤن ؤ أشان ٚ مئن اختلافاتي پيش بۊمأ. گيلان کي یته خۊجير مؤقعيت ؤ خۊجير ابريشم ؤ... دأشت، صضوي کاریاٰن ٚ چۊم دؤبؤ ؤ هميشک خأسن اۊنه بيرن. شا عباس عۊثمانئن ؤ اۊزبکان ٚ أمرأ جار دأشت. اۊشان ٚ مئن کي يته صؤلح بؤبۊست، شا عباس ٚ پر ؤ بال بازا بۊست ؤ يته پيله لشگر-ه، گيلان ٚ را روؤنه بؤگۊد. خان احمد کي بدئه أ توان-ه ندأره کي شا عباس-ه حريفا بۊن گيلان ٚ جي جيويشته. شا عباس ني گيلان ٚ تصرف بؤگۊد ؤ خان احمد ٚ دربار-ه ویرانا گۊد. خان احمد خۊ عمر-ه دئباخئه، ايستامبۊل ؤ بغداد ٚ ميأن بسسأ ،خان احمد اۊيندر ني خئلي هأکش وأکش بؤگۊد کي هأند گيلان ٚ ره وأگرده ؤ أنه مؤسقلا کۊنه ؤ گيلان-ه شا عباس ٚ جي پسأيره ولي مؤفق نؤبۊست.

لاجؤن ٚ شۊرش

شا عباس خئلي بي رحمؤنه گيلانئن-ه کي مؤقاومت گۊدن-ه کۊشت ٚ نأ بؤ. ولي گيلانئن هأنده مؤقاومت گۊدن. لاجؤن ٚ مئن يته شۊرش بر پا بؤبۊست ؤ أشان بؤتۊنسن لاجؤن-ه پسأگيرن ولي هأنده شا عباس، گيلان ٚ را سالدات اۊسئه بؤگۊد ؤ شۊرش-ه ميأن ٚ جي بؤبۊرد.

احمد خان-ه أميت دأن، دابؤن ؤ دؤنشئه

یته ولگه جه خان احمد خان ٚ گيلکي شعران کي تئران ٚ مئن نگأدأري بۊنه.

خان احمد ٚ دربار یته خۊجير جا ؤ امن ٚ جا دؤنش دؤنان، مزقان دؤنان، شاعران ؤ هؤنرمندان ٚ ره بؤ ؤ خان احمد أشان ٚ أمرأ خؤرؤم ميأنه دأشت. أ جؤمله پيله کساني کي خان احمد ٚ ورجه هيسأبؤن مولانا عبدالرزاق گیلانی(دانشمند),فغفور لاهيجی(شاعر) ؤ اۊستاد زيتۊن چهارتاري(مزقان دؤن)-ه شأنئه نؤم بؤردن.

خان احمد خان نی خؤره ايته شاعر بؤ کي گيلکي ؤ فارسي زوان ٚ أمرأ شعر بؤگۊته دأره ؤ أن ٚ جي شئراني به جا بۊمانسئه نأ.

ايته نمؤنه خان أحمد خان ٚ شئران ٚ جي:

شده‌ام زار و پریشان، درم جؤن کنش’

دیل ٚ پۊر خۊن ٚ مۊ أز عشق ٚ تۊ مؤني آتش’

تۊ به أغيار نشيني مي ديل’ خۊن کؤني

تۊ بگۊ چي بکۊنم مردٚمؤن ٚ سرزنش’

شيوهٔ ديلبري ؤ عشوه ؤ ناز ؤ غمزه

هرچي دؤني تۊ بکۊن اؤنچه تۊ دؤني روش’

أز فراق ٚ تۊ مؤجم کۊچه به کۊچه شب ؤ رۊز

همدمي خۊد بگۊدي همسر ٚ تۊرک ؤ تالش’

مۊ که تأ هيچ نگۊتأم ؤ تۊ خۊد آزرده‌یأبي

دۊ هزار چئه مۊ تي دؤنم، يکته’ واگۊته نشأ

سربس

2. گيلان ٚ تاريخ ٚ کيتاب.
3. http://ensani.ir/fa/article/231478/%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D9%88%D9%84
4. https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AE%D8%A7%D9%86
5. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Khan_Ahmad_Khan
6. http://gilyar.ir/tarikh/aghvam/kia/kiaee/492-ahmad-khan
7. http://www.shiitestudies.com/article_21861.html
8. http://ensani.ir/fa/article/333348/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%AF-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C
9. عبدالفاتح ٚ کيتاب(گيلان ٚ تاریخ)
10. ظهيرالدين ٚ کيتاب(ديلمستان ؤ گيلان ٚ تاريخ)