پاريس ٚ کٚمۊن
پاريس ٚ کٚمۊن (فرانسوي مئن: Commune de Paris) یته اينقلابي دؤلت بؤ گه پاريس ٚ مئن قۊدرت-ه چيکأیته بؤ، فرانسه ٚ نيشتنگا، ۱۸۷۱ ٚ مارچ ٚ ۱۸ جي تا مئی ٚ ۲۸.
فرانسه یأ پرۊسيا ٚ جنگ ٚ مئنأ (۷۱-۱۸۷۰)، فرانسه ٚ مللي گارد، پاريس ٚ جي دفاع گۊد أ کارگري قشر ٚ راديکاليسم، اۊن ٚ سالداتؤن ٚ مئنأ دپيته یأ جؤنأینه بؤ (گه اۊشؤن ايمه «کمۊنارد» نؤم وٚیتن). سال ٚ ۱۸۷۰ «سۊوؤمي جؤمۊري» ٚ تأسيس أ اۊن ٚ ديشکسن جنگ ٚ مئن ٚ پسي، ۱۸۷۱ ٚ مارچ ٚ ۱۸، مللي گارد ٚ سالداتؤن، شأر ٚ کٚنترؤل-ه دسأیتن. اۊشؤن فرانسه ٚ أرتش ٚ مئن ٚ دۊته جنرال-ه بکۊشتن أ «سۊوؤمي جؤمۊري» ٚ تنأیتن-ه گردن ننأن. اۊن ٚ تأد هأکشوکش بؤدن یته مؤستقل ٚ دؤلت-ه تأسيس بؤنن.
کٚمۊن دۊ ما ره پاريس ٚ مئن مطرح بؤ یأ سياستؤني اتخاذ بؤگۊد گه یته مترقي یأ غير-مذهبي سيستم-ه اۊ مؤقؤ ٚ سۊسيالدمؤکراسي ٚ قالب ٚ مئن دفرأشتن. اي سياستؤن، دين أ دؤلت ٚ وأجينش، خلک ٚ گۊده ٚ حۊکۊمت، مافيٚت ٚ ايجاره، کۊدکؤن ٚ کار ٚ لغو بأني کارگرؤن ٚ خۊمۊديريتي ٚ حق ٚ مۊسؤنچيئه تنأیته نأبؤ. کمۊن ٚ مئن کارخؤنهأني گه سرمایهدارؤن جنگ ٚ مئنأ رهأ بدأ بؤن ٚ اداره، کارگري اتحاديهأن ٚ دس دکت هيتأني تمؤم ٚ رۊمي کيليسا'ن أ بأني کاتؤليک مدرسهأن دؤبسئن بؤبؤن. فمنيست، سۊسياليست، کٚمۊنيست أ آنارشيست ٚ جريؤنؤن، مۊهم ٚ نخشؤن-ه کٚمۊن ٚ مئن ايفا گۊدن. کمۊن هيتأن خأسه دؤبؤ-سيستم ٚ مرزؤن ٚ جي هاوؤزه یأ یته نؤوين ٚ نظام-ه دۊنیا-آ بنٚمایأنه ولؤ کمۊناردؤن خۊ أهداف-ه هأرسئن ٚ ره کم ٚ فۊرصتي یأني دۊ ما جي کمتر مؤل دأشتن. فرانسه ٚ مللي أرتش مئی ما ٚ تۊمؤنأکۊن، «خۊنوؤبؤ هٚفته» ٚ طی گه ۱۸۷۱ ٚ مئی ٚ ۲۱ ٚ جي شؤرۊع بؤ، کمۊن-ه سرأکۊتۊن بؤگۊد. مللي نيرؤن (أرتش ٚ مؤنظم) جنگ ٚ مئن أ اعدام ٚ جي اي یته هفته مئن سرجم ۱۰ تا ۱۵ هزار کمۊنارد-ه بکۊشتن هيتأن یته تأییدانؤبؤ گۊزارش ۱۸۷۶ ٚ مئن اي رقم-ه ۲۰ هيزار نفر ذکر کۊنه.[۱] کمۊن خۊ آخري رۊزؤن ٚ مئن پاريس ٚ أعظم ٚ أسقف، جؤرج دابؤی، بأني حؤدۊدوري صتته گرۊگان-ه گه ويشتري ژاندارم أ کشيش بؤن، اعدام بؤگۊد. ۴۳۵۲۲ کمۊنارد گه اۊشؤن ٚ ۱۰۵۴ نفر زۊنؤنه بؤن أسيرا بؤن. اۊشؤن ٚ نصف أزا وابؤن. ۱۵ هيزار نفر مۊحاکمه بؤبؤن گه اۊشؤن ٚ ۱۳۵۰۰ نفر مۊجرم ٚ عۊنوؤن ٚ جي حۊکم بؤخؤردن. ايشؤن ٚ جي ۹۵ نفر اعدام، ۲۵۱ نفر بيگاري یأ ۱۱۶۹ نفر تبعيدا بؤن (ويشتر کالٚدؤنيا ٚ جزيره-أ). هيزاران نفر أني کمۊن ٚ آدمئن ٚ جي اينگيليس، بلجيک أ سۊئيس-ه بيرۊتن. تمؤم ٚ زندؤندؤبؤرؤن أ تبيعيدبؤبؤرؤن سال ٚ ۱۸۸۰ ٚ مئن عفو بؤخؤردن أ بؤتۊنسن خۊ خؤنهأن-ه وگردن، جایي گه خۊ سياسي مشاغل-ه هندئه سرأیتن.[۲]
بحث کمۊن ٚ سياستؤن أ نتایج ٚ سر پۊر أثرنن بؤ کارٚل مارکس (1883-1818) بأني فردريش ئنگلس (1895-1820) ٚ ايدهأن أ ويرشؤن ٚ سر اۊته گه اۊن-ه أوولي پرؤلٚتري ديکتاتؤري تؤصيف بؤگۊد دأرن.[۳]