محمدولي خان تۊنکابؤني

محمدولي خان سپهسالار
ايته تاتايي محمدولي خان تۊنکابؤني ٚ جه
أصلي نام	محمدولي خان تۊنکابؤني
مرگ	١٠ اسفندار ٚما ١٤٩٩ دیلمی
دفن ٚ جيگا	امامزاده صالح تجریش
باخي نامان	سردار اکرم - نصرالسلطنه - سردار معظم - سپهدار - سپهسالار اعظم
کار	حاکم ، چکنه، سیاست
زاکان	علی اصغر ساعدالدوله - امیر اسعد
تأثير بنأ	ایرانˇ مشروطه اینقلابی ئنˇ سرکرده

محمدوليخان تنکابني معروف به (امیر اکرم – سردار اکرم – نصرالسلطنه – سردار معظم – سپهدار اعظم و سپهسالار اعظم ) حبیب الله ساعدالدولهˇ زای و ولی خان سرتیپˇ تنکابنی نوه بو. اۊن ٢٢ أمیرما ١٤٢٠ دیلمی مصادف ٦ بهمن ١٢٢٥ خوری ، تنکابن مئن بیچه بؤبؤ. محمدولی خان جه دوتا سرداری بو (به ایتفاق علی قلی خان سردار اسعد بختیاری) کی مشروطه انقلابˇ زمات ، تئران فتح بوگوده. محمدولی خان یازده سالگی مئن به درجه سرهنگی منصوب بوبوست و جه هؤ زمات ، خو پئر ورجا خدمات نظامی آغاز بوگود. بیست سالگی مئن خو پئر جای بیگیفته و تنکابنˇ سرکرده بؤبؤ و ایتا جنگی ماموریت دورون به استراباد بوشو و بتأنسته کی نظم و امنیت مرز دورون واگردانه. اونه موفقیت باعث بؤبؤ کی آوازه بیگیره و ترقی بوگود. سال ١٣١٠ قمری مئن تئران بوشو و ایتا کوچی زمات دورون ، ضرابخانه امتیاز بدس باورده. محمدولی خان ، مظفرالدین شاه زمات مئن ، ایبار ده به تئران بومو و وزیر گمرک بوبوست. محمدولی خان سال ١٣١٧ ق مئن ، گیلانˇ حاکم دوجین بؤبؤ و اونه حکومتˇ زمات چهار سال درازا داشتی. گیلانˇ حکومت پسی ، سال ١٣٢٢ قمری مئن اردبیلˇ حاکم بؤبؤ. فقط ایتا سال دوارسته کی تئران-یه واگردسته و تلگرافخانه مدیریت و توپخانه فرماندهی برعهده بیگیفت. کوچی استبداد زمات مئن و مجلسˇ بمباران پسی ، محمد علي شا اونه مامور بوگوده کی تبریز ˇهنگامه و آشوب بوخوسانه. محمدولی خان، أ ماموریت مئن ، شاهزاده عین الدوله ، آذربایجانˇ فرمانروا أمره ناسازگاری و ایختلاف به وجود بؤمؤ. هنه وأسی خو ماموریت میانه ، جه فرماندهی استعفا بدأ و به خو زادگاه ، تنکابن واگردست. هأ میانه نی ، محمدعلی شاه پیغام بدأ کی مردوم أمره سازش بداره و مشروطه واگردانه و مجلس برقرار بوکونه. اما شاه اونه شماتت و متهم به خیانت بوگوده و همه تانه اونه القاب و املاک جه سپهدار جیگیفت. جه أ زمات بو کی محمدوليخان تصمیم بیگیفته کی آزاتی و مشروطه خوازان هواخواهی بوکونه. أ زمات مئن بو کی رشتˇ انقلابی ئن اونه جا دعوت بوگودید که گیلانˇ حکومت بدس بیگیره. وختی کی مدیریه باغˇ کارسنه پیش بؤمؤ و گیلانˇ حاکم آقا بالا خان بدس رشتˇ انقلابی ئن کوشته بوبوست. سپهدار تنکابنی ، رشتˇمشروطه خوازانˇ دعوت أمره ، گیلانˇ حکومت بدس بیگیفت و اوشان نی سپهدار به عنوان خوشانه مایه دارˇ سرکرده دوجین بوگودید. ٩ اسفندارما ١٤٨٢ دیلمی مصادف ٢٦ تیرماه ١٢٨٨ خوری مئن ، تئرانه گيتن و محمدعلی شاه خلع گودن پسی ، محمدولی خان شخص اول مملکت بوبو و بعنوان وزیر جنگ دوجین بوبوست. سپهدار تا ٣٠ ورفنˇ ما ١٤٨٣ دیلمی – ١٧ تیر ١٢٨٩ نخست وزیر بو کی اونه جای میرزا حسن خان مستؤفی الممالک بیگیفت. أ زمات محمدولی خان سپهدار ، مجلسˇ نماینده بوبوست. سال ١٤٨٥ دیلمی - اسفند ١٢٨٩ مئن ایبار ده نخست وزیر بوبوست. اما فقط شیش ماه دوارسته بو کی سیاسی مشکلات وأستی وادار بوبوسته استعفا بده. محمدولی خان سپهسالار اعظم خو زندگانی مئن پور مال و اموال جمع بوگوده بو و جه پیله ایرانˇ ملاکان و متمولان بو. اما آخر عمری مئن کی مصادف بو قاجارˇ انقراض و پهلوی ظهور أمره ، دچار مشکل مالی و دستنگی بوبوسته بو. جه ایتا طرف بدهی روسˇ استقراضی بانکˇ وام و ایتا طرف ده بدهی مالیاتی و وزارت دارایی فشار باعث بؤبؤ محمدولی خان ١٠ اسفندارما ١٤٩٩ دیلمی مصادف ٢٧٧ تیرماه ١٣٠٥ خوری مئن ، پیشتاو (تپانچه) أمره خوره بوکوشت. اونه سومین نخست وزیری زمات بو کی لایحه کنترل ایرانˇامور مالی توسط روس و اینگیلیس تصویب بوبوست.

گود

محمد ولی خان ١١ أمیرما ١٤٢١ دیلمی ، ٢٥ بهمن ١٢٢٦ خوری و ١٤ فوریه ١٨٤٨ میلادی کی مصادف بو هؤ سالی کی ناصرالدین شاه تاجگذاری بوگوده ، إشتاج روستا جه دوهزار تنکابن مئن بیچه بؤبؤ. اونه دودمان و کوگا جه تنکابنˇ مالکان و پیله کسان بید. اوشانه کوگا جه سابقه زمات خدمات نظامی گودید. اونه پیله پئر ، ولی خان سرتیپˇ تنکابنی جه محمد شاه قاجار سردار بو که هراتˇ بنه بر گودن(محاصره) زمات کوشته بوبو. بوگوفته بوبوسته کی محمد ولی خان جه احمد بن شمیطˇ نتاج ، شیعیانˇ اولی امامˇ غلام بو. احمد بن شمیط حامل الخلعت (خلعتبر) بو. چون خلافتˇحاکمان و عمال ره خلعت بردی. خلافای عباسی زمات، دوتا جه اونه نتاج بنام یاسر و ناصر ، تنکابن و نور مئن زندگی گودید. هنه وأستی اوشانه نوادگان خوشانه فامیلی نام خلعت بری بنأئید.

سیاسی کاران

محمدولی خان جه دوازده سالگی ، درجه سرهنگی أمره خو نظامی خدمات شروع بوگود. اؤ زمات داب بو کی حاکمان و سرکردگانˇ زاکان ، جه نوجوانی زمات ، پیله عنوان و منصب أمرا ، مایه دار مئن خوشانه خدمت شروع بوکونید. چهارده سالگی مئن خو اولین جنگی ماموریت مئن به استراآباد بوشو و ترکمانان جولو بجنگست. محمدولی خان جه خو جوانی سالان مئن نی هم شجاع و نترس و اونه رفتار و کردار نی ایتا زرخ مردای بو. ایتا ایتفاق پیش دکفته کی وختی محمدولی خان کی اؤ زمات مئن درجه سرهنگ دأشتی ایتا روج ، مایه دارˇ مراسمˇاجرا مئن ، میرزا حسین خان سپهسالار ، ایرانˇمایه دارˇ سپهسالار و صدراعظم نی بو ، ایتا بحث پیش أیه. أ ایتفاق کی معلوم نیه چی وأسی بو باعث بوبوسته کی محمدولی خان شمشیر أمره به سپهسالار فوتورکست. أ ایتفاق وأسی پور جنجال پیش بومو. وختی ناصرالدین شاه بیشنوسته ، فرمان بدأ کی محمدولی خانˇ دوتا چومان وا کور ببه. اما حبیب الله خان ، محمدولی خانˇ پئر ، شاه جولو پور منت و خواهش بوگوده و آخربسر بتأنسته دیویست هیزار تومان أمره شاه راضی بوکونه و محمدولی خانˇحکم عفو دس باوره. گویا أ کارسنه پسی ، میرزا حسین خان سپهسالار نی محمدولی خان ببخشه و جه اون کینه به دیل نیگیفت. چون ایپچه بعد ، به محمدولی خان درجه سرتیپی فدا و اونه جه پور تعریف و تمجید بوگود.

محمدولی خان چندین مرتبه ایرانˇ صارای مئن جنگی ماموریت دورون شرکت بوگود. چون ترکمانان دامیشک ، استرابادˇ صارای فوتورکستید و اویه آشوب بپا گودید. محمدولی خان أ جنگان دورون پور شجاعت نیشان بدأ و خوره بعنوان ایتا برزنگی مردای معرفی بوگود. هنه وأسی شاه اونه نصرالسلطنه لقب بدأ. محمدولی خان آخرین شغلی کی ناصرالدین شاه زمات مئن دأشتی. ضرابخانه ریاست و سکه زنی وزرات بو. اما اونه درآمد و منفعت باعث بوبوست کی مورد حسادت و دشمنی قرار بیگیفت. أمین السطان صدراعظم ، محمدولی خان پیله دشمن بو و تصمیم دأشتی ضرابخانه امتیاز به خو نزدیکان فده. هنه وأسی شاه جولو محمدولی خان تهمت بزه کی سکه هانˇ عیار کم بوبوسته. سال ١٣١١ قمری مئن آخربسر بتأنسته شاه موافقت بدس باوره و ضرابخانه امتیاز ، محمدولی خان جا جیگیفت. أ ایتفاق پسی محمدولی خانˇ حضور تهران مئن تا آخر ناصرالدین شاه سلطنت کمتر بوبوست. محمدولی خان ایبارده مظفرالدین شاه زمات به تئران واگردسته و تا سال ١٣١٥ قمری مئن سمت گمرکˇ وزیر دأشتی. دو سال پسی ، بمدت چهار سال گیلانˇ حاکم بوبوست. اونه حکمرانی گیلانˇ زمات مصادف بوبوسته بو ، اعطا و صدور مشروطیتˇ فرمان. أ زمات مئن ، گیلانˇ وضعیت اورشین بو و مشروطه موافقان و موخالفان مئن دوشمنی و درگیری وجود دأشتی. هنه وأستی اونه فرمانروایی زمات همه تانه به آشوب و هرج و مرج دوارست. سال ١٤٧٧ دیلمی - ١٢٨٣ خوری مئن ، محمدعلی میرزا ولیعهدˇ دستور أمره به مدت ایتا سال اردبیلˇ حاکم بوبوست. ایتا سال پسی به تئران واگردسته و بتأنسته تلگرافˇ ضرابخانه امتیاز بدس باوره. هأ سال مئن نی بو کی سپهدار لقب بیگیفته و تلگرافˇ وزیر و توپخانه فرماندهی دوجین بوبو. مصادف اعطای مشروطیت ، ترکمنانˇ یموت ، خراسانˇ صارا دورون فوتورکستید و پور کشتار و ویرانی و خرابی بوگودید . ترکمانان حدود صدو هشتاد نفر اویری بیگیفتید. باوجودی کی شاه و دربار هیچ اقدامی نوگوده بو ، محمدولی خان بدون آمادگی و تدارک لازم خو مایه دار و نزدیکان أمره بوشو مازندران و خو نفوذ و آوازه أمره مردوم بسیج بوگوده و ترکمنانه فوتورکسته و بتأنسته اوشانه دترانه و اویرانه آزاده گوده و پیروزی أمره ایران-یه واگردست.

لقبان

سردار اکرم

محمدولی خانˇ اولینˇ لقب ، سردار اکرم بو. وختی کی مازندران و گیلانˇ سرکرده بو ، به دلیل شجاعت و لیاقت کی نیشان بدأ بو جه ناصرالدین ، سردار اکرم لقب بیگیفته. ایبار ده کی ناصرالدین شاه ، اونه ماموریت استقبال و پذیرایی جه عثمانی سفیر ، عثمان پاشا بوگوده بو ، سردار اکرم خو ماموریت خوروم انجام بدأ. حتی بوگوفته بوبوسته کی عثمانی سفیر تحت تاثیر سردار اکرم قرار بیگیفته بو و ناصرالدین شاه جولو جه محمدولی خان پور تعریف و تمجید بوگود.

نصرالسلطنه

شاه کی محمدولی خانˇ آوازه بیشنأوسته بو و اونه ایتا برزنگی مردای شنأختی. اونه ماموریت بدأ کی به ترکمانانˇ آشوب و غارت گودن خاتمه بده. محمدولی خان بتأنسته أ جنگی ماموریت دورون ، ترکمانان دشکن بده و اوشانه جه ایرانˇ مرزانه سر فورانه و حتی ترکمانان ، تا روسیه خاک دورون تعقیب بوگود. ناصرالدین شاه ، محمدولی خانˇ واگردستن موقع جه أ جنگی ماموریت ، اونه به لقب نصرالسلطنه مفتخر بوگود.

سردار معظم

محمدولی خان وختی کی گیلانˇ حاکم بو، مظفرالدین شاه زمات مئن أ لقبه بیگیفت. وختی کی مظفرالدین شاه جه اوروپا سفر واگردسته و گیلانˇ صارای وارد بوبوسته جه محمدولی خانˇ فعالیت و اونه حق و سأی گیلان دورون ابراز رضایت بوگوده و اونه به لقب سردار معظم دوخاده.

سپهدار

وختی مظفرالدین شاه جه خو سومین سفر به اروپا واگردست. محمدولی خان اونه تا تهران بدرقه بوگود. هنه وأسی جه شاه لقب سپهدار بدس باورد. أ زمات مئن ، محمدولی خانˇ سپهدار ، تلگرافˇ وزارت ، توپخانه فرماندهی ، گیلان و مازندران و قزوینˇ مایه دار چکنه بو.

گیلانˇ حاکم محمدولی خان سپهدار ، رشتˇ مظفریه مدرسه مئن. نفر وسط ، مدرسه تابلو جیر

سپهسالار اعظم

امیرما ١٤٨٩ دیلمی – بهمن ١٢٩٤ خوری مئن ، سپهدار به عنوان جنگˇ وزیر ، فرمانفرما کابینه دورون دوجین بوبو و سپسالار اعظم لقب بیگیفت. اما یک ماه نوبوسته بو کی فرمانفرما استعفا بدأ و اونه کابینه نی فوگوردست. بازون خوده محمدولی خان سپهسالار مامور به تشکیل کابینه و ایرانˇ نخست وزیر یا رئیس الوزرا بوبوست. أ زمات سومین دوره محمدولی خانˇ ریاست بو کی کشورˇ شرایط دشوار و چتین بوبوسته بو. روس و اینگیلیسˇ دخالت ، وقوع اولی جهانی جنگ ، سیاسی بحران و احزاب و سیاسی جرگه ئنˇایختلاف. جه ایتا طرف دولتˇ ورشکستی و خرابی اوضاع مالی و اجتماعی و قحطی و مردومˇ ویشتایی کشور مئن باعث بوبو کی ایرانˇ شرایط اورشین ببه و هنه وأستی سپهسالار نتأنسته اقدام موثری بوکونه. حتی ایپچه به پایان خو نخست وزیری دوره بمانسته بو کی مجبور بوبوسته قراردادی امضا بوگوده کی ایرانˇ امور مالی و مایه دار اینگیلیس و روسیه دس دکفت. سپهسالار چون خواستی اثر منفی أ قرارداد خودشه جه دورا کونه ، ایتا دس خط أمره بینیوشته کی فورس ماژور وأسی أ قرارداده امضا بوگودم.

مشروطه اینقلاب

کوچی استبدادˇ زمات

مجلسˇ بمباران باعث بؤبؤ کی آزاتی خوازان و مشروطه طلبان متفرق بیبید و هرته به ای طرف جیویشتید. باخی مشروطه طلبان به قفقاز و باخی نی به تبریز بوشوئید و اویه به عنوان ایتا کله بست و جاجیگاه علیه محمد علی شاه مبارزه بوگودید. اما عبدالمجید میرزا عین الدوله، آذربایجانˇ حاکم بیکار نمانسته و مشروطه طلبان شروع به سرکوب بوگوده و هرچه تأنستی اوشانه آزار و اذیت گودی. اما تبریزˇ آزاتی خوازان نی اونه جولو تسلیم نوبوستید و علیه استبدادˇ حکومت بجنگستید. هأ میانه نی ، قفقازˇ مجاهدان کی تبریزˇ اخبار بیشناوسته بید مصمم بوبوستید کی مشروطه طلبان یاور بیدید. أ زمات مئن ، تبریزˇ شرایط دشوار بوبوسته بو چون عین الدوله مایه دار ، شهر تبریز بنه بر بوگوده بو و امکان عبور و مرور به شهر وجود نأشتی. اما آزاتی خوازان به رهبری ستارخان و باقر خان اونه جولو بشدت مقاومت گودید. محمدعلی شاه کی تبریزˇ هنگامه خبر دأشتی تصمیم بیگیفته هرطور کی بوبوسته مردومˇ مقاومت دشکنه. هنه وأسی محمدولی خان فرمان بدأ کی به تبریز بشه و دولتˇ مایه دار یاور بده. اما خلاف محمد علی شاهˇ انتظار ، محمدولی خانˇ حضور باعث نوبوسته کی اوضاع پیشرفت بوکونه. دو تا شاهˇ چکنه میانی همفکری و سازش نوبو. عین الدوله واسی قابل قبول نوبو کی تصمیم گیفتنˇ موقع محمدولی خان أمره مشورت بوکونه و اونه بعنوان خو جیر دس فأندرستی و همیشک اونه کاران دورون دخالت و کارشکنی گودی. محمدولی خان نی کسی نوبو کی عین الدوله أمره سازش بداره و اونه فرمان اجرا بوکونه. نه فقط اونه گبانه گوش نوگودی ، حتی اونه تصمیمان رخشن گیفتی و عین الدوله جه انتقاد گودی. محمدولی خان ادامه بنه بر أمره مخالف بو و اونه بی فایده دأنستی و چند دفعأ محمدعلی شاه جه بخواسته کی جه ادامه جنگ منصرف ببه و مردومˇ گب گوش بوکونه و خو وعده و وعیدانه به مردوم خاطر باوره و هر چی زودتر مجلس باز بوکونه. اما محمدعلی شاه جه محمدولی خانˇ گبان زرخأ بوسته و اونه جه انتقاد بوگوده کی چره جنگ دورون ویشتر همت نوکونه و کاره فیصله نده. أ ایختلافان ، دولتˇ مایه دار مئن به سود آزاتی خوازان بوبوست و اۊشان به خوبی بتأنستید کی عین الدوله مایه دار جولو مقاومت بوکونید.

محمدولی خان چون موخالف ادامه بنه بر بو و جه محمدعلی شاه و عین الدوله دلخوشی نأشتی درخواست استعفا بدأ. چون محمدعلی شاه جه محمدولی خانˇ کردوکار ناراضی و مشکوک بوبوسته بو اونه استعفا أمره موافقت بوگود. محمدولی خان به تارئخ ١٩ کورچˇما ١٤٨٣ دیلمی و ٣ مهر ١٢٨٨ شمسی آذربایجان ترک بوگود و به تنکابن واگردست.

کلسیا مایه دارˇ چکنه

محمدولی خانˇ سپهدار کی جه تبریزˇ مأموریت به تنکابن واگردسته بو طبق قرار و بوگوبیشتاوی کی تبریزˇ آزاتی خوازان أمره دأشتی خو هواخوایی جه مشروطه آشکار بوگوده و خو شهر مئن دس به تاسیس انجمن بزه. جه ایطرف ده گیلان مئن فضای انقلابی وجود دأشتی. چون گیلان ، اۊرۊپا راغ سر نهأ بو و قفقازˇ انقلابی ئن و انقلابی کمیته هان أمره ارتباط دأشتی. هنه وأسی گیلانˇ مردوم پیش دکفته بید و جه مشروطه و آزاتی ویشتر هواخواهی گودید. رشتˇ ستارˇ کمیته نی فرصتˇ مناسب دنبال بو کی علیه استبداد شورش آغاز بوکونه اما آقا بالا خان گیلانˇ حاکمˇ حضور مانع بو چون ایتا پیله دشمن آزاتی بو و همیشک آزاتی خوازانˇ سرکوب حق و سأی گودی ایتا. ستارˇ کمیته جه ای طرف ده سپهدار ور نماینده اوسی بوگوده تا اونه به رهبری گودن گیلانˇ انقلاب دعوت بوکونید. سپهدار خو موافقت اعلام بوگوده اما به ستارˇ کمیته اؤجا بدأ کی آقابالا خانˇ حضور مانع ایسه کی گیلانˇ حکومت بدس بیگیره.أ زمات مئن بو کی محمدعلی شاه ایتا تلگراف اؤسی بوگوده سپهدار وأسی و اونه خائن دوخاده و اونه تمام جه لقبان و املاک محروم بوگوده. أ شرایط بحرانی مئن ستارˇ کمیته اعضا تصمیم به کوشتن آقابالا خان بیگیفتید. ١٦ محرم سال ١٣٢٧ قمری مئن گیلانˇ انقلابی ئن ، مدیریه باغ دورون فوتورکستید و آقابالا خان و چند تا دئه استبدادˇ سران بوکوشتید و شهرˇ کنترل بدس بیگیفتید. هأ روج مئن بو کی سپهدار لوتکا أمره جه تنکابن به انزلی فأرسه و متوجه آقابالا خانˇ کوشته بوستن بوبوست.

تئرانˇ فوسینئن

محمدعلی شاه کی شهرانˇ ناآرامی و شلوغیانˇ خبرا بیشنوسته بو و احساس خطر بوگوده کی اونه سلطنت جه دس بشه ، شتاب و عجله أمره اوروپایی سفیران دوخاده و اوشانه جه یاور بیگیفت. اوشانه بوگو بیشتاو پسی به أ نتیجه فأرسه کی شاه ایبار ده مشرطه احیا و مجلس افتتاح بوکونه و استبدادˇ سران دیمه بنه و مسببان مجلسˇ بمباران نی مجازات بیبید. روس و اینگیلیسˇ سفیر به شاه اطمینان بدائید اونه شرایط به انقلابˇ سرکرده هان اعلام کونید. هنه وأسی هر ته کشور ایتا نماینده، سردار اسعد ، بختیاری ئنˇ سرکرده و محمدولی خانˇ سپهدار ، کلسیا مایه دارˇ سرکرده اوسی بوگودید. سردار اسعد ، روس و اینگیلیسˇ سفیرانˇ درخواست رد بوگوده و اوشانه بوگفته کی شاه اوشانه فریب بدأ و شاهˇ گب هیذره نشأ اعتماد گودن. اما اوشانه بوگفته کی جنگستن دنبال نیه و فقط مایل ایسه کی مشروطه ایبار ده پا بیگیره. محمدولی خانˇ سپهدار نی اینگیلیس و روسˇ نماینده هان أمره دیدار بوگوده و أ گبان ایبار ده بوگوفت. سفیران به سپهدار بوگفتید کی شاه فرمان بخشش بدأ و ایبار ده اونه زمین و لقبانه واگردانه و سپهداره به مازندران و گیلانˇ حکومت منصوب کونه. فقط سپهدار ، مردوم وا متقرق بوکونه و جنگˇ دونباله نیگیره. سپهدار بی میل نؤبؤ کی أ شرایط قوبیل بوکونه. به شخصه سپهدار مایل به ادامه جنگ نوبو و بأضی مجاهدان و مشروطه طلبانˇ تندوری أمره مخالفت گودی. گیلانˇ مشروطه خوازان نی سپهدارˇ ویر (افکار) أمره آشنا بید و اونه اعتماد نأشتید و أ موضوع دأنستید کی محمدعلی شاه هر کاری کونه تا سپهداره ، مردوم أمره سیوا ببه. گیلانˇ انقلابی ئن متوجه بید کی ایتا اقدام فوری نیاز ایسه و هنه وأستی یپرمˇ ارمنی خو دس براران و ارمنی مجاهدان أمره پیش دکفته و بتأنسته تا قزوين فورانه. تا سپهدار بتأنه کار موثری بوکونه، خبرا گیفته کی قزوینˇ شهر گیلانˇ انقلابی ئن دس دکفت. ایتا هفته دوارستن پسی ، سپهدار و باخی انقلابی ئن نی به قزوین فأرسئید. محمدعلی شاه وختی بفأمسته کی انقلابی ئنˇ مایه دار ، تهرانˇ سمت پیش شئوندره اونه ترس بیگیفت و ایبار ده اوروپایی سفیران دوخاده و اوشانه جه بخواسته کی سردار اسعد و سپهدار ورجا بشید و هر تور کی بوبوسته اوشانه جه جنگستن منصرف بوکونید. روس و اینگیلیسˇ سفیران ، محمد علی شا-یه ایبار ده هچین وعده و وعید دیهید. جه اینگیلیس ماژور استوکس و جه روسیه بارونوفسکی خوشانه دولتˇ نماینده بوبوستید تا سپهدار أمره بوگوبیشتاو بوکونید. روس و اینگیلیسˇ نمایندگان کرج مئن سپهدار أمره دیدار بوگودید و بوگفتیدی کی شاه حاضره گیلان و مازندرانˇ حکومت به سپهدار واگردانه بشرطی کی جنگ دنبال نوکونه و مردوم خو دور و بر دترانه. سپهدار ده تا شرط تعیین بوگوده و بوگوفته کی خودش و سردار اسعد و صد و پنجاه تا جه مجاهدان أمره تئران بیشید تا مشروطه مستقر ببه و استبدادˇ سران و فاسدˇ درباریان مجازات بیبید. روس و اینگیلیسˇ سفیران سپهداره بوگوفتیدید کی اوشانه دولتˇ سیاست حفظ آرامش و امنیت ایسه. سپهدار نی اوشانه اؤجا بدأ کی اوشانه منظور جه حفظ امنیت چیسه و بوگوفته کی اونه مایه دار تا هسأ پیش بوشو مخلˇ مردومˇ آرامش نوبوسته و امنیت بپا ایسه. أ زمات کی سپهدار روس و اینگیلیسˇ سفیران أمره گب زئنده بو ، ایتا کوچی جنگ آزاتی خوازان و قزاقان مئن دربیگیفته کی أ جنگ مئن آزاتی خوازان دشکن بوخوردید و پس بینیشتید. سپهدار وختی أ موضوع خبرا گیفته سفیران بوگوفته حاضره خو حسن نیت نیشان بده و ایتا هفته صبر بوکونه تا شاه خو موافقت اعلام بوکونه. وختی روس و اینگیلیسˇ سفیر تصمیم بیگیفتید کی شاه ورجا واگردید ، سپهدار اوشانه واورسه کی اگر دولتˇ مایه دار اوشانه فوتورکسته تکلیف چیسه. سفیران اول سر اظهار بی اطلاعی بوگودید و بوگوفتید کی أ موضوع به اوشان ارتباطی نأره. اما اگر مورد حمله قرار بیگیفتید ، تأنید خوشانه جان وأسی دفاع بوکونید. سردار اسعد بختیاری ئنˇ سرکرده نی روس و اینگیلیس سفیران بوگوفته کی شاه گبان نشأ اعتماد گودن و اونه وعده و وعید فریب نوخوره. سردار اسعد خو آخرین گب بزه ، پیروزی یا موردن و اوشانه بوگوفته کی جغرز تئران شئون ده چاره نأره. سردار اسعد ایتا نامه به اتریشˇ سفیر کی اوروپایی سفیران مئن میانجی بو بینیوشته و درخواست بوگوده کی جه اوروپایی کشوران ، ایرانˇ مسائل داخلی دورون دخالت نوکونید و اوشانه بی طرفی جه اطمینان بدأره و ایرانˇ تمامیت-یه حفظ بوکونید.

روس و اینگیلیسˇ سفیران ، سپهدار پیام اوسی بوگودید کی شاه اونه پیشنهادان أمره موخالفت بوگوده. اوشان چند دفعأ ده سپهدار أمره بوگوبیشتاو بوگودید اما بی فایده بو. مجاهدان خوشانه تئرانˇ فوسینئن وأسی آماده بوگودید. سپهدار خو مایه دار أمره جه کرج حرکت بوکوده و قرا تپه دورون کی خودشه ملک بو کله بست چگوده و اویه خبرا گیفته کی سردار اسعد جه رباط کریم حرکت بوگوده و چون مایل نبو دولتˇ مایه دار أمره کی اوشان نی بختیاری بید دیم به دیم ببه قاسم آباد ˇروستا مئن بئسا. سردار اسعد فاصله تا سپهدارˇ کله بست ، قرا تپه مئن ایتا فرسخ بو. دولتˇ مایه دار نی چهار تا محل حسن آباد ، شاه آباد ، احمد آباد و یافت آباد مئن کله بست دأشتی. فردا روج سپهدار بوشو قاسم آباد و تا سردار اسعد أمره گب بزه و جنگ برنامه دیچینه. سپهدار راه مئن بو کی تیرفوداشتنˇ صدای بیشنوست. سپهدار خبرا گیفته کی ایتا دسته بختیاری ئن جه مایه دارˇ دولت به یپرم و ارمنی مجاهدان فوتورکسته بید. بختیاری ئن ایتا سورخˇ بیدوق أمره خودشانه جه سردار اسعدˇ مایه دار معرفی بوگودید. ارمنی مجاهدان فریب بوخوردید و بختیاری ئن اوشانه فوتورکستید و بتأنستید اوشانه اسب و تؤفنگ-یه غنیمت بیگیرید جه ای طرف ده چندتا سرداراسعدˇ نزدیکان تیرˇ اوخان بیشنوسته بید ، محل درگیری سمت بوشوئید اما ارمنی مجاهدان کی بترسه چوم دأشتید و فکر بوگودید کی ایبار ده دولتی بختیاری ئن فوتورکستید ، اوشانه تیر فوداشتید و هشت تا جه سردار اسعد نزدیکان به اشتباه ارمنی مجاهدانˇ دس أمره کوشته بوبوستید. نزدیک بو أ ایتفاق ناگوار باعث دوشمنی و ایختلاف مجاهدان مئن ببه. چون هر لحظه امکان دأشتی کی سردار اسعدˇ بختیاری ئن جه ارمنی مجاهدان انتقام بگیرید و اوشانه فوتورکید. سپهدار متوجه وخامت اوضاع بو و دأنستی کی أ کارسنه پسی مجاهدانˇ روحیه بیجیر ایسه و جنگ اوضاع چتین بوستندره. هر دو سردار ، سپهدار و سردار اسعد دأنستید کی تعلل موقع نیه و اگر ایتا اقدام فوری نوکونید انقلاب دشکن خوره و همه تانه اوشانه حق و سای نابودا به و ایبار ده محمدعلی شاهˇ استبداد قوت گیره. هنه وأسی هر دو سردار تصمیم بیگیفتید شبانه تئران ور فورانید. ولی أ کار آسانی نوبو. چون دولتˇ مایه تئرانˇ راغ همه تانه بنه بر بوگوده بو. نسایی و کلسیا مایه دار بطور مشترک تئران ور دوارستید. سپهدار و سردار اسعدˇ مایه دار صبح سر یافت آباد فأرسئید و اویه بو کی ایتا دولتˇ مایه دارˇ کله بست أمره دیم به دیم بوبوستید. ولی قزاقان کی خوفته بید متوجه اوشان حضور نوبوستید و مجاهدان بتأنستید جوخوسی و تام بزه اوشانه میانی دوارید. مجاهدان وختی کی تهرانˇ دروازه نزدیک بوبوستید ، تصمیم بیگیفتید کی چندخاله ببید و هر ته دسته به ایطرف شهر بشه. سپهدار خو رستران أمره تهرانˇ آفتؤزردی دروازه ور یعنی دروازه قزوین و دروازه باغشاه بوشوئید. اما شهرˇ دروازه گیفتن آسان نوبو و یپرم و ارمنی مجاهدان نی جه تئرانˇ کلسیا شهرا دور بزه ئید و به بهجت آباد فأرسئید. دولتˇ مایه دار ، توپخانه میدان دورون مستقر بو. چندته کوچی درگیری و کله گیفتن ایتفاق دکفته ولی مجاهدان جه هر طرف شهر مئن وارد بوبوستید. مجاهدان موفق بوبوستید بهارستان و مجلسˇ ساختمان تصرف بوکونید و بختیاری مجاهدان نی به دروازه قزوین فأرسئید و شهر دروازه بازا گودید. هتویی بو کی سپهدار وارد شهر بوبوست. محمدعلی شاه کی بفهمأسته کی شکست بوخورده و اونه سلطنت و قودرت پایان گیفتن دره ، جه ناامیدی و زرخی أمره فرمان بدأ کی شهر بمباران بوکونید ولی اونه توره کار بی فایده بو و بعد چند ساعت دولتˇ مایه دار همه تانه تسلیم بوبوستید. محمد علی شاهˇ مایه دارˇ سرکرده هان ، امیر مفخم بختیاری و کلنل پالکونیک لیاخف خوشانه سپهدار ورجا تسلیم بوگودید. شاه و اونه خانواده و بأضی درباریان نی روسیه سفارت مئن پناه بیگیفتید. أ زمات مئن چون دولتی نمانسته بو ، مجاهدان ایتا ایله جار بوگودید و ایتا کمیته بنام شورای عالی تشکیل بوبوسته کی محمدعلی شاه جه سلطنت دیمه بنأ و اونه پسر بنام احمد میرزا شاه بوبوست. أ کمیته تصمیم أمره نی سپهدار بعنوان جنگˇ وزیر و سردار اسعد داخلی وزیر دوجین بؤبؤ.

مشروطه اینقلاب پسی

جوما روج ٨ اسفندارما ١٤٨٢ دیلمی - ٢٥ تیر ١٢٨٨ خوری ، محمدعلی شاه خو خانواده أمره روسیه سفارت مئن متحصن بوبوست. أ روج مئن بو کی سپهدار و سردار اسعد ایتا اعلامیه مئن محمدعلی شاه دیمه نأهن جه سلطنت و احمدشاهˇ پادشاهی اعلام بوگودید. شورای عالی اقدام بعدی محکوم گودن و اعدام استبدادˇ سران و محمدعلی شاه هواخواهان بو. مفاخرالملک باغشاه مئن تیرباران بؤبؤ. صنیع حضرت کی محمدعلی شاه اونه اوباشان سرکرده بوگوده بو و شیخ فضل الله نوری کی علیه مشروطه گب زئی و توطئه گودی ، میدان توپخانه مئن بدار بزه بوبوستید. هتویی بو کی أ زمات بعنوان کوچی استبداد خاتمه بیگیفت.

اینقلابˇ پیروزی پسی ، سپهدار چندان مایل نۊبۊ کی سیاست مئن حضور بداره. ولی شرایط کشور بحرانی بو و دولتی وجود نأشتی. سپهدار بعنوان وزیر جنگ و رئیس الوزرا دوجین بؤبؤ. سپهدار ایتا یادداشت مئن بینیویشته بو کی خیلی زود تصمیم دأشتی کی استعفا بده ولی سردار اسعد اونه بوگوفته کی تا محمدعلی شاه کشور جه خارج نوبوسته استعفا نده. دو ماه بعد کی دوارسته محمدعلی شاه جه ایران بوشو و روسیه صارا مئن وارد بوبوست. أ زمات مئن سپهدار اصرار دأشتی کی مجلس شورای انتخابات شروع ببه. آخر بسر ٩ تیرما ١٤٨٣ دیلمی ، ٢٣ آبان ماه ١٢٨٨ مئن دومی مجلس شورا ٦٢ نماینده أمره افتتاح بؤبؤ. به بهانه مجلس گشایش ایتا مراسم جشن پا بیگیفت و سپهدار أ مراسم مئن گب بزه. سپهدار چند دفعأ درخواست استعفا بوگوده اما اونه خواسته أمره مخالفت بوبوست. أ زمات مجلس به دو جرگه اعتدالی ئن و دموکراتان تقسیم بوبوسته بو و خوده سپهدار نی اعتدالی ئن جرگه مئن حضور دأشتی. سپهدارˇ کابینه ایتا سال دوام باورد. أ زمات ایران مئن ایختلاف و چند دستگی سیاستمداران و سیاسی حزبان مئن ویشتر بوبوست.

محمدولي خان سپهسالار تۊنکابؤني‏ ، نخست وزیری زمات

ایختلاف ، سردار اسد أمره

سپهدار چون بی حوصله و تسکه دیل و عصبی و زرخ مردای بو، هنه وأسی هرگز نتأنسته کی ایتا رهبر سیاسی موفق ببه و کشور مشکلانه حل بوکونه. خلاف سپهدارˇ کردار و رفتار ، سردار اسعد دامیشک آرام ، صبور و متواضع بو. أ زمات مئن ، بختیاری ئن تنها قوای نظامی بید کی دولت وأسی دس فأرس بو و اوشان نی تحت نفوذ سردار اسعد بید و اونه گبانه گوش گودید. کلسیا مایه دار کی مشروطه اینقلاب دورون سپهدار أمره بو متفرق و چند پرکه بوبوسته بو. سپهدار ، بختیاری ئنˇ نافرمانی و خودسری بهانه باورد و علیه اوشان موضع بیگیفت. هنه وأسی سپهدار و سردار اسعد میانی اختلاف آشکارا بوست. أ شرایط مئن ایرانˇ وضعیت اورشین بوبوسته بو. جغرز سردار اسعد ، سپهدار و دموکراتان میانی ایختلاف وجود دأشتی. دموکراتان به سپهدار اعتماد نأشتید و باور دأشتید کی سپهدار اوشانه حق و سأی انقلاب مئن نادیده بیگیفته. اوشان مجلس دورون علیه سپهدار موضع بیگیفتید ولی اعتدالیون جه سپهدار هواخواهی گودید. کار بجایی فأرسه کی اصل موضوع یعنی حکومت مشروطه و پا گیفتن قانون بکل جه خاطر بوشو. دموکراتان بعلت کی روسیه مایه دار ، آذربایجان اشغال بوگوده ، علاالسطنه پیر ، سپهدارˇ وزیر خارجه استیضاح بوگودید. جه دموکراتان تقی زاده و شیخ محمد خیابانی علیه سپهدار مجلس دورون گب بزه ئید و اونه روسˇ هواخواه دوخادید. آخربسر سپهدار ٢٩ ورفن ما ١٤٨٣ دیلمی - ١٦ تیر ١٢٨٩ خوری مئن استعفا بدا و مستوفی الممالک کی خوشنام و آوازه دأشتی ، ریاست وزرائی-یه دوجین بوبوست.

ریاست وزرایی دومین دفعأ

١٤ کورچˇ ما ١٤٨٤ مئن عضدالملک ، قاجارئنˇ سرکرده و احمدشاهˇ نائب السلطنه بمرده و مجلسˇ نماینده هان ناصرالملک قراگوزلو کی اوروپا ایسا بو اونه جانشین بوگودید. ناصرالملک وختی انزلی-یه فأرسه ، سپهدار خو برار ساعدالدوله جمشیدخان اونه پیشواز اوسی بوگود. ناصرالملکˇ ورود أمره مستوفی الممالک بیماری و ناخوشی وأسی جه ریاست وزرا استعفا بدأ. ناصرالملک وختی تئران-ه ورود بوگود ، مجلسˇ نماینده هان-ه ایتا نامه بینیویشت و اوشانه جه بخواسته کی طبق اصول مشروطه و پارلمانی داب خوشانه سیاسی جرگه مشخص بوکونید تا مجلس مئن دسته اکثریت و اقلیت شکل بیگیره و ریاست وزرا نی جه اکثریت دسته مئن دوجین ببه. نماینده هانˇ رای گیری پسی و مشخص بوستن سیاسی جناح ، اعتدالی ئن جز اکثریت و دموکراتان مجلس مئن اقلیت بوبوستید. سپهدار نی جز اعتدالی ئن بو. اعتدالی ئن جه سپهدار درخواست بوگودید کی ریاست وزاریی قوبیل بوکونه. ولی سپهدار کشورˇ شرایط بحرانی وأسی مایل نوبو. آخربسر نایب السطنه اصرار أمره سپهدار دومین دفعأ وأستی بعنوان ریاست وزرائی دوجین بوبوست. روج ٤ آولˇ ماه ١٤٨٤ دیلمی – ١٨ اسفند ١٢٨٩ خوری مئن ، سپهدار خو کابینه مجلس دورون تعیین بوگود. سپهدار مجلس دورون گب بزه و خو بی میلی نسب به مسئولیت قوبیل گودن نیشان بدأ و جه اورشین بوستن کشور ، ناامنی ، آدم کشی و ترور و روزنامه هان و مطبوعاتˇ شرایط انتقاد بوگود. سپهدارˇ شروع دومین دوره حکومت ، بحران و اختلاف سیاسی حزبان جه حد دوارسته بو. اعتدالی ئن و دموکراتان اختلاف و دشمنی هر روج ویشترا بوستی و اوشانه اختلاف به روزنامه و سیاسی جریده هان مئن خوره نیشان بدأ. ویشتر مطبوعات کی دموکراتان شین بو علیه سپهدار دولت و اعتدالی ئن مطلب نیویشتید. أ زمات مئن مؤرگان شوستر و آمریکایی موستشاران کی مستوفی اللمالکˇ دولت اوشانه دعوت به همکاری بوگوده بو ، وارد ایران بوبوستید.

أ دوره مئن کی دولت نتأنستی مایه دار تجهیز بوکونه و کشور بی دفاع بوبوسته بو ، سپهدار ایپچه سرمایه مجما گوده و روسان ورجا مقدار زیادی توفنگ و مهمات بیهه. وختی محمدعلی شاه واگردسته و اونه هواداران شورش بوگودید ،دولت أ بالوهان (سلاح) أمره موفق بوبوسته کی اوشانه شورش دشکنه. جه سپهدارˇ ریاست ایپچه دوارسته بو کی مجلس ، مورگان شوسترˇ لایحه تصویب بوگود. أ لایحه سپهدار وأسی محدودیت بو ولی مورگان شوسترˇ اختیار و قودرت ویشترا بوستی و سپهدار اونه أمره موخالف بو. سپهدار مجلس دورون گب بزه و نماینده هان جه بخواسته کی جنگˇ وزارتˇ اختیار ویشتر ببه تا بتأنه مایه دار تجهیز و سرو سامان بده. ولی وختی اونه خواسته أمره موخالفت بؤبؤ ، سپهدار زرخا بوسته و به حالت قهر مجلس ترک بوگود و خو فایتون دورون بینیشته و تصمیم بیگیفته جه ایران بشه. سپهدار کی به رشت فأرسه ایپچه بئسا و بأضی مشروطه خوازان ، ستارخان و باقرخان مأنستن اونه أمره همراه بوبوستید. ولی رشتˇ انجمنی ایالتی سپهدار جه بخواسته کی جه خو تصمیم منصرف ببه. جه ای طرف ده مجلسˇ نماینده هان و نایب السلطنه تلگراف اوسی بوگودید و سپهدار جا بخواستید کی واگرده به تهران. ایتا هفته دوارسته ، آخربسر سپهدار راضی بوبوسته واگرده. ولی سپهدار و مورگان شوسترˇ ایختلاف باقی بمانسته بو. شوستر هفتاد هیزار تومن بمانسته مالیات جه سپهدارˇ املاک خواستی و سپهدار نی یک میلیون تومن بابت قشون کشی رشت به تهران درخواست بوگود. آخربسر شوستر وادار بؤبؤ کی جه بانک شاهنشاهی پنج میلیون تومن قرض بیگیره و هرته مجاهدانˇ سرکرده و تئرانˇ فاتحان مبلغی پول فده. أ شرایط مئن سابقه شاه محمدعلی میرزا و اونه دوتا برار سالار الدوله و شعاع السلطنه ایران-ه واگردستید. استبدادˇ سرکرده هان و اوشانه هواخوهان ، محمدعلی میرزا- یه هواخواهی وأسی ویریشتید. محمدعلی میرزا واگردستنˇ خبر باعث وحشت مردوم و مجلس بوبو. أ زمات محمدعلی میرزا به محمدولی خان تلگراف بزه کی جه ریاست وزرایی استعفا نده و تا وختی تهران-ه فأرسه ، خو کاره ادامه بده. أ نامه وأسی پور جنجال بوبوست و سپهدار مورد تهمت قرار بیگیفت. سپهدار جه هر طرف تحت فشار بو. دموکراتان مجلس مئن سپهداره به خیانت متهم بوگودید کی محمدعلی شاه أمره سازش بوگوده. آخربسر ناصرالملکˇ نائب السطنه فرمان أمره ، دموکراتان و اعتدالی ئن توافق بوگودید و سپهدارˇ کابینه فوگوردسته و صمصام السطنه بختیاری اونه جای بیگیفت.

واگردستن به سیاست

أ زمات مئن سپهدار خانه نشین بوبوست و سیاست مئن ورود نوگوده. محمدعلی میرزا و اونه هوادارانˇ سرکوبˇ پسی ، مورد حمله آزاتی خوازان و روزنامه هان قرار بیگیفت. مردوم اونه بی اعتماد بوبوستید و اونه مشروطه خوازی باور نأشتید. سپهدار خودش نی متوجه أ موضوع بوبوسته بو و ایتا جا بینیویشته بو کی: "مردوم مره روسˇ هواخواه دأنید ، ایبار محمدعلی میرزایی ، ایبار مرتجع ، ایبار متجدد ... لا اقل می مشروطه خوازی هم نی قوبیل نأریدی." سال ١٢٩٠ خوری – ١٩١١ میلادی مئن روسان ، آذربایجان اشغال بوگودید و چون سپهدارˇ میانه روسان أمره خوروم بو آذربایجان فرماندار بوبو. سپهدار ایتا سال آذربایجان مئن بئسا و أ زمات مئن کار خاصی نوگود. وختی مجلسˇ سومین دوره آغاز بؤبؤ به نمایندگی جه زنجان دوجین بوبوست ولی قوبیل نوگوده و مجلس نؤشؤ. نؤروزما ١٤٨٩ دیلمی – مرداد ١٢٩٤ خوری مئن عین الدوله کابینه فوگوردست و میرزا حسن مستوفی الممالک مامور تشکیل کابینه بوبوست و سپهدار ، سمت جنگˇ وزارت برعهده بیگیفت. أ زمات مئن بو کی روسان قزوین اشغال بوگودید و شایع بوبوست کی پاتخت نی مورد تهدید ایسه. أ وضعیت مئن سپهدار خو بی میلی نسبت به سیاست نیشان بدأ و جه شاه و دولت و مجلسˇ نماینده هان پور انتقاد گودی. چند ماه بعد مستوفی الممالک استعفا بدأ و عبدالحسین فرمانفرما اونه جای بیگیفت.

ریاست وزرایی سومین دفعأ

سپهدار ، فرمانفرما کابینه مئن ، جنگˇ وزارت دورون باخی بمانست. خوده سپهدار بوگوفته بو مایل بو استعفا بده ولی روسیه سفارتˇ تهدید باعث بوبوست کی کابینه دورون حضور بداره. أ کابینه مئن بو چون خواستید اونه راضی بدارید اونه لقب سپهسالار اعظم فدائید. و سردار منصور رشتی به اونه سابقˇ لقب ، سپهدار لقب بیگیفت. ولی أ زمات ایرانˇ وضعیت طوری بو کی بطور کلی دولت لشگر و مایه دار نأشتی کی نیاز ببه سپهسالار بداره. ایرانˇ صارا همه تانه عثمانی و روسیه مایه دار دس دکفته بو و اینگیلیس و آلمانˇ جاسوسان نی همه جا حضور دأشتید. سه ماه دوارسته بو کی فرمانفرما کابینه نی فوگوردست و أمیرما ١٤٨٩ دیلمی - اسفندما ١٢٩٤ خوری مئن ، سپهسالار سومی دفعأ وأسی نخست وزیر بوبوست. سپهسالارˇ سومی دوره مصادف بو ایام اولی جهانی جنگ أمره و روسان تئران مئن همه کاره بید و سیاسی قوردت اوشانه دس مئن نهأ بو. سپهدار اورشین بوستن کشورˇ وضعیت ، بروز قحطی و ویشتایی و ورشکستی و خالی بوستن خزانه أمره مواجه بو. أ دوره مئن بو کی سپهسالار وادار بوبوست کی اینگیلیسی ئنˇ فشار أمره ایتا قراردادی امضا بوگود کی ماهی دیویست هیزار تومن اینگیلیسˇ کومک أمره ، اداری و نظامی کاران زیر نظر اینگیلیسی ئن قرار بیگفت. هنه وأسی ایتا کمیته بنام «کمیسیون میکس» پابیگیفت کی روسان ایرانˇ کلسیا و اینگیلیسی ئن ، ایرانˇ نسا دورون سازمان نظامی و پلیسی چگودید. أ سازمان وظیفه تامین امنیت کشور بو. أ قرارداد وأسی جه سپهسالار پور اینتقاد بوگودید و وختی روسان همدان مئن جه عثمانی مایه دار شکست بوخوردید ، احمد شاه روسیه سفیر بوگوفت کی حاضر نیه ده أ دولت أمره کار بوکونه. هنه وأسی سپهسالار سومینˇ دولتˇ عمر خاتمه بیگیفت. ایتا کاری ده سپهسالار أ دولت دورون بوگود ، اعطای نفتˇ امتیاز به خوشتاریای بو کی ایتا گورجی مردای و روسیه تابعیت دأشتی. خوشتاریا نفت وأسی ،ایرانˇ کلسیا مئن واموجسته اما اونه کاران نتیجه مثبت نأشتی. سپهسالار ، وثوق الدوله دومین دوره نخست وزیری ، بعنوان آذربایجان والی دوجین بؤبؤ. وثوق الدوله ، سپهسالار جه خواستی اسمعیل آقا سیمتقو دشکن بده اما سپهسالار نتأنسته کار خاصی بوکونه. چهارمی دوره مجلسˇ انتخابات مئن بو و دموکراتانˇ فعالیت زیاد بوبوسته بو. أ زمات شیخ محمد خیابانی و اونه هواخواهان تبریز دورون قیام بوگودید. سپهسالار ˇ بوگوبیشتاو أمره اوضاع تام نیگیفت. هنه وأسی وثوق الدوله ، سردار معتضد به آذربایجانˇ حکومت منصوب بوگوده و سپهسالار واگردسته به تئران. أ زمات ده سپهدار فعالیت سیاسی نوگوده و به خو کارای شخصی فأرسه و خو پیله املاک و زمینان کی گیلان و مازندران و قزوین مئن دأشتی رسیدگی گودی. اینقلابˇ مشروطه پسی شأ گوفتن کی سپهدار و کامران میرزا (ناصرالدین شاهˇ پسر) ایرانˇ پیله ملاکان و زمینداران بید. سپهدار استرآبادˇ زمینان به روسان اجاره بدأ و مازندران مئن بلوک شیرگاه کی خالصجات دولتی بو مالک بوبوسته بو.

آخربسر

٣ اسفند ١٢٩٩ کودتا پسی (١٩ امیرمأ ١٤٩٢ دیلمی) سید ضیا طباطبائی کابینه مئن بو کی محمدولی خان سپهسالار و چندتا جه قاجاری ئنˇ سرکرده و پیله کسان نزدیک به سه ماه قولدانی بوبوستید. أ ایتفاق سپهدار وأسی کی ایتا گولاز مردای بو و پیله طبع دأشتی چتین بو. سپهدار وختی زندان جه آزات بوبو خانه نشین بوبوست و ده دولتی و سیاسی مراسمان مئن شرکت نوگوده. وختی به بهانه مجلس شروع بکار اونه دعوت بوگودید ، ایتا جا بینیویشته کی:" من کسی ایسم کی باعث بوبوست مجلس و مشروطه جه من بیادگار بمانه. هسأ طوری بوبوسته کی مایل نیئم بشم و مجلس ریخته فأندیرم. معلوم ایسه کی آینده دورون همه تانه دأنیدید کی آزاتی و مشروطه پایه به کؤیه بند ایسه." سال ١٤٩٨ دیلمی – ١٣٠٣ خوری مئن ، ساعدالدوله ، سپهدارˇ زای ایتا حادثه مشکوک دورون جه اسب رو بکفته و بمرد. أ ایتفاق وأسی سپهدار ضربه سختی بوخورده و اونه رفتار و کردار بدتر بوبو و کوچی ترین موضوع وأسی زرخا بوستی. سپهدارˇ وضعیت ویشتر چتین بوبوست وختی مالیات و دارایی اداره ، ایرانˇ متولان و میلیونان (پولداران) جه حسابکشی بوگود. سپهدارˇ بدهی به دولت ، اونه پیله زمینانˇ مالیات وأسی زیاد بو. ای طرف ده خو نخست وزیری زمات مئن ، روسˇ استقراضی بانک جه ، نزدیک یک و نیم میلیون تومن وام فأگیفته بو. ولی قرارداد ١٩٢١ وأسی ، أ بانکˇ اختیار دولت-یه دس دکفت و هسأ دولت خو پوله سپهدار جه مطالبه گودی. آرتور میلیسپؤ کی ایتا آمریکایی مؤستشار و ایرانˇ مالیه رئیس بو ، سپهدارˇ اموال و املاک مصادره و توقیف بوگود. أ کار سپهدار وأسی کی خو زندگی مئن سختی نیده بو و أ جور گبان نیشنوسته بو و هیکس نتأنستی اونه جا چیزی مطالبه بوکونه ، توهین و ناسزا مأنستی . هنه وأسی نتأنسته أ شرایط تحمل بوکونه و ای طرف ده ضربه روحی کی جه خو زاکˇ مرگ وأسی بوخورده بو تصمیم بیگیفته خوره بوکوشه. محمدولی خان سپهسالار اعظم ١٠اسفندارما ١٤٩٩ دیلمی- ٢٧ تیرما ١٣٠٥ خوری ، هشتادویک سالگی مئن خو ییلاقی خانه دورون پیشتاو (تپانچه) أمره خو مغزˇ سره فوداشته و خوره بوکوشت. سپهدار ایتا کاغذ خو پسره امیر اسعد بینیوشته بو و وصیت بوگوده کی تشریفات و مراسم نیاز نیه. سریع اونه جنازه تجریشˇ امامزاده صالح دورون ، خو پسر ساعدالدوله ورجا گیلا گونید. ویشتر ایرانˇ روزنامه هان جه سپهدارˇ مرگ ابراز تاسف و ناراحتی بوگودید و اونه خدمات نسبت به مشروطه تنجید و قدردانی بوگودید.

کردار و رفتار

سپهدار ایتا پیله سردار و سرکرده ، شجاع و نترس ، زیاده خواه و مغرور بو. خو زندگی مئن جه منصب و مقام پور استفاده و بهره ببرده. ایتا جه پبله ملاکان و زمینداران بو و زمینانˇ آباد گودن علاقه دأشتی ولی بأضی جه مالکان و زمینداران جه سپهدار و اونه مباشران و پیشکاران مصون نیبید. سپهدار پور درآمد دأشتی ولی اونه خرج نی زیاد بو. همیشک هیزار تا محافظ و سوار و خدم و حشم اونه أمره بو و اوشانه خرج سپهدار أمره بو و اونه سفره سر همیشک شلوغ بو. تا جایی کی تأنستی مردم دس گیفتی و کومک گودی و اونه خانه در مردوم رو باز بو. سپهدار زیاد سواد نأشتی ولی علاقمند به شعر بو. همیشک حافظˇ دیوان و فردوسی شاهنامه اونه أمره بو. سپهدار ایپچه خرافاتی بو و به تعبیر خواب اعتقاد دأشتی. جنگ مئن برزنگی و قورقوشم و سیاست دورون تسکه دیل بو و خیلی زود کینه به دل گیفتی. مایه دار دورون مرزانˇ امنیت به خصوص استراباد مئن پور حق و سأی بوگود. اردبیل مئن ایتا توپخانه و مدرسه چگود و رشت مئن نی مدرسه و جاده چگود. اولین جاده چالوس-تئران-یه سپهدار چگود. سپهدار بطور فتری مستبد بو. مشروطه دوره اول ، تنکابن و گیلانˇ آزاتی خوازان أمره دشمنی گودی. سپهدار جه محمدعلی شاه و اونه درباریان دلخوشی نأشتی. هنه وأسی مشروطه جه هواخواهی بوگود ولی اونه رفتار و منش آزاتی أمره نوبو. سپهدار سومین نخست وزیری دوره بو کی دموکراتان ایتا نمایش ترتیب بدأئید کی اونه مئن عارف قزوینی شاعر ایتا شعر بخوانده کی به کنایه سپهدار تور و دیوانه دوخانده. دو روجˇ پسی ، سپهدارˇ آدمان خیابان دورون عارف بسختی کتک زنیدی کی فقط دکان داران و مردوم کمک أمره بتأنسته ساق جیویزه و زنده بمانه. سپهدار سیاست دورون متمایل به روس بو و روسان نی اونه کومک و یاورگودید. هنه وأسی اینگیلیسی ئن اونه جا بدگویی گودید. اون اینقلابˇ مشروطه پیروزی و ایبار ده پا گیفتن مشروطه حکومت نقش زیادی دأشتی. هنه وأسی وختی مجلس دوم مراسم مئن جه سپهدار تقدیر بوگودید و مشروطه شاعران ، ملک الشعرای بهار و نسیم شمال مأنستن جه سپهدار تمجید بوگودید و اونه وأسی شعر بوگوفتید.

کیتابان

• بامداد مهدی - شرح حال رجال ایران ج٤ - زوار - ١٣٤٧
• خلعتبری امیرعبدالصمد - سپهسالار تنکابنی - نوین- ١٣٦٢
• صفایی ابراهیم - رهبران مشروطه ج١ - جاویدان - ١٣٦٣
• نوایی عبدالحسن- فتح تهران - بابک - ١٣٥٦