مأمدعلي أفراشته
محمدعلي راد بازقلعه‌اي (۱۴۸۲-۱۵۳۲ دیلمي) کي أول‌سر «راد بازقلعه‌ای» ايمضا گۊدي ؤ بأزۊن «افراشته» تخلؤص گۊدي، چپگرا ؤ تۊده‌اي شاعير، رۊزنامه‌نگار، داستان‌نيويس، طنزپرداز ۊ مؤلف بۊ گه ۱۴۸۲ ٚ دیلمي (۱۲۸۷ هجری شمسی) سنگر (کهدم) ٚ بازقلأ مئن دۊنیا بأمؤ.
سنگر ٚ محله‌أن ٚ مئني، سه ته رۊستا «بازقلعه» نامي نأهأیه (لات ٚ بازقلأ(بازقلعه‌دژ)، بازقلعه‌اکبر، بازقلعه‌ملک) گه دقيق مۊشخص نيه أفراشته کؤیته شين بۊ. أن ٚ پئر «حاج شیخ جواد مجتهد بازقلعه‌ای» بۊ یؤ أن ٚ مأر ايته سادده ديهاتي لاکۊ بۊ گه أن ٚ پئر ٚ دۊوؤمي‌ته زنأی بۊ؛ هأن ٚ خأني ؤ أن ٚ وأسي کي أن ٚ پئر ني خؤر ٚ ره کسي بۊ یؤ کيابيا دأشتي، محمدعلي هرگز ايجازه ندأشتي تا خۊ پئرئک ٚ رسمي خانه بئيسه ؤ خۊ مأر ٚ ور، رۊستا مئن، بئيسأ ؤ پيللأبؤ.
جأغلگي ؤ جواني
[دچينواچين]
راد بازقلعه‌اي خۊ ايبتدایي ؤ متوسطه تحصيلات-ه رشت ٚ مئن بۊگذرانئه یؤ اؤیه ايبراهيم فخرایي أن ٚ معلم بۊ یؤ أن باعيث بؤبؤ گه کم‌کمی هۊنر ۊ أدبيات-ه علاقمند ببه. أفراشته خۊ جأغلگي زمات، گيلان ٚ رۊستایئن ٚ سختي ؤ رنج-ه دئي ؤ واچيشتي؛ أن ٚ زأکي دؤران، رۊسيه اؤکتؤبر ٚ اينقلاب ۊ گيلان ٚ سۊرخ ٚ اينقلاب ٚ أمرأ زماتين (هم‌عصر، معاصر) بۊ یؤ گلف‌گلف مۊترقي ؤ پيش‌دؤبؤ أفکار ۊ طبقاتي ستم ٚ أرأ جنگستن ٚ ايراده، أفراشته جان ٚ گين ٚ مئن بينيشتد. اۊ جۊر گه «م.ا.به‌آذین» أفراشته جا نقٚل کۊنه، أ قضيه سر گيلان ٚ اينقلاب ٚ مئن ٚ دؤبؤکسان ٚ رانمایئن ۊ گبان خیلي مؤثر بۊ. اۊشان، جنگل ٚ اينقلاب ٚ سرکؤب ٚ پسي، «جمعیت فرهنگ» ٚ چاگۊدن ٚ جا، مجلله ؤ رۊزنامه مۊنتشرأگۊدن ٚ أرأ، کيتابخانه ساختن ٚ أمرأ یؤ ايجتماعي-اينتقادي نمایشنامه‌أن ٚ ايجرا گۊدن ٚ أرأ، رؤشنگري گۊديد ۊ مخفيانه خۊشان ٚ أفکار-ه واتينأدأدي. أفراشته خۊ جواني زمات، ايمرار ٚ معاش ٚ ره جۊرواجۊر ٚ کاران گۊدي؛ گج ٚ فۊرۊش ٚ دلالي، ساختماني شيرکتان ٚ پادؤیي، أملاکي بۊنگاان ٚ دلالي، شهرداري مئن ٚ معماري، معلمي، تآتر ٚ هؤنرپيشگي، مۊجسمه‌سازي، نقاشي ؤ... . أفراشته گه فقر ۊ محرۊميت ٚ وأسي مۊختليف ٚ جاان کار گۊدي ؤ جامعأ همه‌ته أصناف ۊ طبقات-ه نيزيک ٚ جا دئي ؤ بقایده شنأختي، واجامؤکار بؤبؤسته‌بۊ یؤ خلق ٚ دردان ۊ نيازان-ه خؤب بشنأخته‌بۊ یؤ مردۊم ٚ زوان ٚ أمرأ آشنا بؤبؤبۊ. أفراشته مۊتأهيل بۊ یؤ سه ته پسر ني دأشتي.
شاعيري
[دچينواچين]
راد بازقلعه‌اي، شعر گۊتن-ه أول‌سر گيليکي أمرأ شۊرۊع بۊگۊده ؤ تا اؤیه گه مۊشخصه ۱۵۰۳ ٚ دیلمي (۱۳۰۸ ه.ش) خۊ أولي گيليکي شعران-ه بؤته. أفراشته با أنکي بازقلأ شين بۊ، خۊ شعران-ه نأ خۊ محل ٚ گۊیش ٚ جا، بلکي رشت ٚ گۊیش ٚ جا نيويشتي ؤ قبل ٚ ۱۵۱۵ ٚ دیلمي (۱۳۲۰ ه.ش)، خۊ کاران-ه رشت ٚ اۊ زمات ٚ رۊزنامه‌أن ٚ ضميمه گۊدي ؤ با تيراژ ٚ ناقلن ۳۰۰۰ نؤسخه اينتشار دأی. هأ تيراژ ٚ عدد نيشان ده گه گيلان ٚ مردۊم چنده أن ٚ شعران ٚ جا ايستقبال گۊديد. ألبته با أنکي أن ٚ آثار ٚ گۊیش رشتي بۊ، وانوا گاگلف أن ٚ زادگا گۊیش ٚ بعضي جۊزيات ۊ خۊصۊصيات أم اۊشان ٚ مئن جۊخۊفته نأهأبۊ. أفراشته خۊ همکاري-ئه مطبۊعات ٚ أمرأ ۱۵۰۹ ٚ دیلمي (۱۳۱۴ ه.ش) «امید» ٚ رۊزنامه جا سرأگيته یؤ بأزۊن «توفیق» ٚ رۊزنامه مئن أم قلم بزئه. راد بازقلعه‌اي جزو ٚ أولين شعرایي ايسه گه زماتين دؤران ٚ مئن گيليکي شعر بۊگؤته یؤ شا گۊتن أولي‌ته شاعيره گه أن ٚ کار، محبۊبيت ۊ مقبۊليت ٚ زيادي پیدا بۊگۊده؛ تا حدي گه خیلي مواقع نشا دقيق فامستن کي أفراشته آثار ٚ مئن ٚ اي سري عيبارات، ايصطلاحات ۊ مثلان، قبل ٚ أفراشته ني جامعأ مئن درٚبۊد یأ أنکي مردۊم أول‌دفأ أفراشته شعران ٚ مئن اۊشان-ه بشتاوستد ۊ بأزين گلف‌گلف رایج ۊ مۊصطلح بؤبؤ. اۊ گيلک شاعيراني گه أفراشته پسي بأمؤد، اۊن ٚ آثار ٚ جا خیلي تأثير بيگيتد. شيون فؤمني، محمود پاینده لنگرودی (کي شعرنيويسي-ئه أول‌وار أفراشته «چلنگر» ٚ مئن سرأگيته یؤ اۊن ٚ ورجه شاعيري-ئه بامؤخته) ؤ مأمولي مظفري کاران ٚ مئن، افراشته شعران ٚ پاماله-أ به وضۊح شأ دئن. راد بازقلعه‌اي شعران، خۊ رۊزيگار ٚ کۊچه‌بازار ٚ مردۊم ٚ شؤعار بۊد ۊ أن ٚ آثار عميقا جامعأ مئن نۊفۊذ بۊگۊده‌دأشتيد. أن ٚ شعران دهن‌دکف بۊد ۊ شأ گۊتن کي تا أسه هيتته شاعير نتأنسته أفراشته ماسان جامعأ ؤ مردۊم ٚ مئن نۊفۊذ بۊکۊنه. أ ايستقبال ۊ نۊفۊذ ٚ عيللت، شعران ٚ سادگي ؤ صراحت ۊ أفراشته همديلي ؤ همزواني مردۊم ٚ أمرأ بۊ. أفراشته شعران ٚ سۊژه‌أن، شهران ۊ رۊستاان ٚ محرۊمان ۊ آواره‌أن ۊ رنجکشانده. اي وار کارفرما زوان ٚ جا، اي وار کارخانه‌دار ٚ زوان ٚ جا، اي دفأ ماليک ٚ زوان ٚ جا یؤ اي دفأ یأم ورزيگر ٚ زوان ٚ جا، کي اۊن ٚ زندگي زيمين ٚ أرأ تۊشکه‌بۊخۊردئکه، جامعأ دردان-ه واشکافتي ؤ واگۊیأگۊدي. اي جۊر تلخ ٚ طنز أفراشته کاران-ه دۊبۊ گه خاندنکس-ه دگشتي. أفراشته نام، ۱۵۱۵ نؤرۊزما (شهریور ۱۳۲۰) پسي، ايته مردۊمي ؤ مۊبارز شاعير ٚ نامي دکته زوانان ٚ سر. أن ٚ کاران حزب ٚ تۊده نشريات ٚ مئن چاپابؤستيد ۊ حزب ٚ تۊده سياسي ايجتماعات ٚ مئن، أفراشته خۊ شعران-ه مردۊم ٚ ره خأندي. أفراشته، اۊ شاعيراني-ئه گه کلام ٚ زرق ٚ برق ۊ آرایه أمرأ درگير بۊد رخشنأگيتي ؤ هرگز آرایه فيکر ديينه‌بۊ. اۊ زمات ٚ شاعيران، أجۊر نيگا-یه پسند نۊگۊديد ۊ أفراشته جا ايراد گيتيد؛ أممأ أفراشته ره مۊهيم نۊبۊ یؤ خۊ کار-ه گۊدي. اۊن، خۊ شعر ٚ مۊخاطبان-ه شنأختي ؤ دأنستي گه أن ٚ خاندنکسان کؤ جرگه ؤ طبقه شيند ۊ چۊتؤ وا اۊشان ٚ ره شعر بگه. ۱۵۲۰ ٚ دیلمي (۱۳۲۵ ه.ش) کي «انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی» تهران ٚ مئن «کنگرهٔ نویسندگان و شعرای ایران»-ه تشکيل بدأ، أفراشته ني اؤیه شيرکت بۊگۊده. ملک‌الشعرای بهار، علامه دهخدا، احسان طبری، نیما ىۊشيج، صادق هدایت ۊ خیلي دئه شاعير ۊ نيويشتنکس أم اۊیه ايسأبۊد ۊ ایته‌ایته خۊشان ٚ کاران-ه ايرائه بدأد. وقتي أفراشته نؤبه برسئه، أول‌سر ايزئه گب بزئه یؤ بۊگؤته: «تهران ٚ مئن دۊ جرگه دۊکتۊر ايسأد. أولي جرگه بالاشهر مطب دأرده یؤ اۊشان ٚ ويزيت پنج تۊمۊنه؛ دۊوؤمي جرگه أممأ پایین‌شهر، مثلا «اسمال بزاز» ٚ محله مئن، ايسأده یؤ پنج ريال ٚ أمرأ مردۊم-ه مۊداوا کۊنده. اۊ بالاشهري دنه مۊمکينه بعضي رۊزان مريض ندأشته‌بي ؤ هيچچي پۊل بيرۊن نأوره؛ ولي پایین‌شهري دۊکتۊر هر رۊز پنجا نفر-ه درمان کۊنه یؤ بيس ٚ پئنج تۊمۊن در أره. من، اۊ جۊنۊب‌شهري دۊکتۊر-ه مأنمه؛ شعر مي شين پایین‌شهر ٚ مردۊمان ٚ شينه یؤ مۊمکينه اۊ شاعيراني گه «انوری» ؤ «عسجدی» طرفدارده مي شعران-ه پسند نۊکۊند؛ ولي من مر ٚ ره مي طرفداران-ه دأرمه.». کؤنگره مئن أفراشته «پالتوی چهارده ساله» ؤ «شغال محکوم»-ه بخانده.
- «پالتوی چهارده ساله»
- ای چارده ساله پالتوی من/ای رفته سرآستین و دامن
- ای آنکه به پشت و رو رسیدی/جر خوردی و وصله پینه‌ایدی
- هرچند که رنگ و رو نداری/وا رفته‌ای و اطو نداری
- گشته یقه‌ات چو قاب دستمال/صد رحمت حق به لنگ بقال
- پاره پوره، چو قلب مجنون/چل‌تکّه، چو بقچهٔ گلین‌جون
- ای رفته به ناز و آمده باز/صد بار گرو دکان رزاز
- خواهم ز تو از طریق یاری/امساله مرا نگاه داری
- این بهمن و دی مرو تو از دست/تا سال دگر خدا بزرگ است
- «شغال محکوم»
- ای شغال تنه‌گنده، خپله!/دیدی افتاد دُمت لای تله؟!
- خوب، بدجنس جد اندر جد دزد/کار ناکرده چه می‌خواهی مزد؟
- بی‌شرافت، به کدام استحقاق/می‌کنی خربزه‌ها را قاچاق؟
- آخر ای بی‌هنر و بی‌همه‌چیز/که تو را کرده عزیز جالیز؟
- نیمه‌شب بهر چه آیی پابوس/دزد دزدانه بری مرغ و خروس؟
- بی گذرنامه و بی پروانه/چه زنی هروَله دور لانه؟
- مالکی؟ باج زمین می‌طلبی؟/شیخی؟ از بابت دین می‌طلبی؟
- مرغ بی‌وقت مگر چیزی خوند؟/که تناول بنماید آخوند؟
- سیّدی؟ عامی؟ تا خمس و زکات/به تو تقدیم نمایم بدذات؟
- متولی دهات مایی؟/یا شفایافتهٔ آقایی؟
- یا که هستی گل مولا، درویش؟/سر خرمن طلبی حصهٔ خویش؟
- باری از شرع مطهر گذریم/از در عدل مظفر نگریم
- چوبدار هستی یا جنگلبان؟/آدم ثبت، سجلد یا نوغان؟
- بهر اجباری از رکن و ستاد/آمدی، یا به هوای مازاد؟
- پست امنیه فرستاده تو را/ببری خدمتشان مرغ مرا؟
- سوء پیشینه مگر دارد آن؟/سر دیوار پریده حیوان؟
- بخشدار هستی یا فرماندار؟/شهردار هستی یا استاندار؟
- ملک‌الموت ملایر مدنی/ناخنک گفته به خرمن بزنی؟
- خط مگر داری از آقای وزیر؟/یا که دستور شفاهی از امیر؟
- بلا تشبیه رئیس‌الوزرا/توصیه کرده به جالیز تو را؟
- مگر از دفتر مخصوص کسی/به تو داده سمت بازرسی؟
- از سر شخم زدن تا خرمن/شده یک دفعه کنی یاری من؟
- هیچ در مدت عمرت یک بار/دستت از بیل شده آبله‌دار؟
- هیچ شد یخ کنی از سرمایی؟/هیچ شد غش کنی از گرمایی؟
- این همه پیشکشت، ای نامرد/شد بگویی نکند دستت درد؟
- حال گر توبه وصیت داری/احمدی‌وار بگو، مختاری
- پوستت را کَنم و کاه کُنم/سر جالیز به دارت بزنم
- تن لش، جایگزین سر خر/عبرت‌الناس شغالان دگر!
- رقص مطبوع کنی بر سر دار/مثل بعضی وزراء بلغار
- سخن برزگر اینجا که رسید/از ته قلب شغال آه کشید
- گفت افسوس که بی‌تدبیری/شیرِ موش هستی و موشِ شیری
- دزد یک جوجه‌خروس حلق‌آویز/دزد دَه دهکده آقا و عزیز؟
- دزد یک خربزه اندر سر دار/دزد صد قریه جناب سردار؟
- زالوی خون هزاران دهقان/حضرت اشرف و خان و اعیان؟
- داشتی گر هنر و عقل و کمال/همه بودند به عرف تو شغال
أفراشته گاگلف ايران ٚ نامي شاعيران ٚ آثار-ه خۊ قؤلي «دسکاري» گۊدي ؤ اۊشان ٚ واتۊره گبان-ه رخشنأگيتي ؤ اۊشان-ه أوجأدأیي. مثلا «سعدی» معرۊف ٚ شعر-ه کي گئه: «مخور هول ابلیس تا جان دهد/هر آنکس که دندان دهد نان دهد»، أتؤ أوج بدأدأره:
- حکیمی است اندر خیابان ری/به پیر نود ساله دندان دهد
- برو دامنش را بگیر و بگوی/هر آنکس که دندان دهد نان دهد
یأ سعدي مشهۊر ٚ بیت ٚ أوج، کي بۊگؤته: «نابرده رنج، گنج میسر نمی‌شود/مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد»، بۊگؤته‌دأره:
- در این محیط هرکه کند این سخن قبول/باید گرفت بینی او را مهار کرد
أفراشته کي خۊ تفکرات ۊ سياسي عقاید ٚ خأني، جامعأ-یه طبقاتي جنگان ٚ سيمبر دئي ؤ دأنستي، خیلي پديده‌أن-ه أ نيگا أمرأ واشکافتي ؤ اۊشان ٚ ره شعر گۊتي. مثلا ورف ٚ وارستن-ه، ایته بديع ؤ تازه نيگا أمرأ واشکافته‌دأره؛ اي طرف أغنيا ؤ پۊلداراند کي ورف ٚ وارستن ٚ أرأ اۊشان ٚ نيشتان (مجالس) گرم جکفه، شکار ۊ ايسکي شده یؤ ويسکي ؤ کنياک واخۊرده؛ اي طرف أم سۊتالان ۊ بيکاران ٚ پيله جرگه‌‌ید کي ورف اۊشان-ئه زخم ٚ سر ٚ نمکه. أفراشته گه أ طبقاتي ايختلاف-ه دئي، «برف اغنیا و فقرا» شعر-ه بينويشته:
- برف اغنیا
- توی این برف چه خوب است شکار -آی گفتی
- گردش اندر ده ما آنور غار -آی گفتی
- ران آهویی و سیخی و کباب و دم و دود
- اسکی و ویسکی و آجیل آچار -آی گفتی
- موطلا دلبر زاغ و تپل و سرخ و سفید
- با سیه چشم و سیه چرده نگار -آی گفتی
- بیش از اندازهٔ معمول نباشد لاغر
- چاق باشد نه که چون اسب مجار -آی گفتی
- ضرب تهرانی و آواز قمر، ساز صبا
- رقص شرقی و غزلهای بهار -آی گفتی
- با تلنگر به لب میز غذا تق تق تق
- پنجه‌های مانیکور گرم به کار -آی گفتی
- کلاکت کردن رقاصه و هوپ هوپ گفتن
- ویژه پیژامه چو افتد به کنار -آی گفتی
- دست، قفل کمر و پنجه به هم موقع رقص
- سرپا، دو به دو و چار به چار -آی گفتی
- ویسکی و ککتل و کنیاک فراوان خوردن
- یله دادن به سر و سینهٔ یار -آی گفتی
- به به ای برف! چه خوبی تو، چه لوسی، ماهی
- زینت محفل مایی تو، ببار -آی گفتی
- برف فقرا
- توی این برف چه خوب است الو -آی گفتی
- یک بغل، نصف بغل، هیزم مو -آی گفتی
- زیر یک سقف، ولو بی در و پیکر جایی
- تا در این برف نباشیم ولو -آی گفتی
- منقلی تا که در آن خاکه ذغالی ریزیم
- همچو جان تنگ بگیریم جلو -آی گفتی
- یک دو تا گونیِ پاره که روی دوش کشیم
- نکند برف اثر در من و تو -آی گفتی
- استکان و قوری و سمور و قند و چایی
- دو سه سر از چپقی کوک و برو -آی گفتی
- مشتمالی سر حمامی و بعدش کرسی
- یک شب اندر همهٔ عمر ولو -آی گفتی
- گوشهٔ دنجی و گرمی که توان چرت زدن
- کفش و شلوار و کتی کهنه و نو -آی گفتی
- تخت کفشی که در آن آب سرایت نکند
- رخت گرمی که نگردیم جدو -آی گفتی
- کار و کسبی که از آن نان و لبویی برسد
- ما که سیریم هم از بوی پلو -آی گفتی
- صد نفر برهنه و گرسنه، غارت‌گشته
- سه نفر گرم به یغما و چپو -آی گفتی
- زحمت و کار ز ما، راحتی از آن حشرات
- کشت از ما و از آن عده درو -آی گفتی
- مادری زاده مرا مثل تو، ای خفته به ناز
- می‌رسد نوبت ما، غرّه مشو -آی گفتی
- وه چه غولی، چه مهیبی، چه بلایی ای برف!
- قاتل رنجبرانی تو، برو -آی گفتی
یأ «عریضه» شعر ٚ مئن، مأمدعلي أفراشته ايته کارگر ٚ زنأک ٚ گبان-ه کي ايداره پؤست ٚ جۊلؤ ايته نامه‌نيويس ٚ ور نيشته یؤ خأیه دؤلتئن ٚ ره نامه اۊسئکۊنه تا بلگي اي نفر أن ٚ وضع-ه فأرس‌فۊرس بۊکۊنه، خۊ شعر ٚ سۊژه چاکۊنه:
- بنویس که بیمار شده مرد کمینه
- افتاده مریضخانه، گرفته سل سینه
- توضیح کنارش بده ماهِ نهمینه
- بنویس مریضخانه‌چی گفته‌است، آمیرزا
- کارش دگر از کار گذشته‌است، آمیرزا
- این عکس همان است و دو سال است گرفته‌است
- این سینه و این بازو و این پنجه و این دست
- این چند نفر بچه که در دور و برش هست
- هستند همین گرسنه و عور، آمیرزا
- بنویس چه می‌بینی، همانجور، آمیرزا
- بیچاره جوان شوهر من بود، چه شوهر
- می‌گفت که بایست مهندس شود «اکبر»
- می‌گفت که بایست شود قابله «اختر»
- رفته خانه‌شاگردی همان اکبر، آمیرزا
- قبل از پدرش مُرده همان اختر، آمیرزا
- بدبخت سلی شد فقط از زحمت بسیار
- از گرد و غباری که در آن محوطهٔ کار
- می‌ریخت توی سینه‌اش، آخر شده بیمار
- بوده‌است قوی‌پنجه و چالاک، آمیرزا
- نه دود و نه سیگار و نه تریاک، آمیرزا
- آن صاحب کارخانهٔ نخ‌ریسی و نختاب
- رفتم خبرش کردم و گفتم حاجی ارباب!
- دور سر اطفال تو، ما گرسنه، دریاب!
- آن مفتخور و بی‌هنر و دزد، آمیرزا
- گفتا که: «ندارد طلب او مزد»، آمیرزا
- اینجا زنیکه، شرکت اسهامی رسمی است
- پول هست، ولی یک پاپاسی مال خودم نیست
- بایست که هر خرج رود در سند و لیست
- این بود جوابی که به من داد، آمیرزا
- آن جانی آدمکُش آزاد، آمیرزا
- رفته‌است فروش، آنچه که باید بفروشم
- دیگ و نمد و زیلو و گوشوارهٔ گوشم
- بار غم این دربدران مانده به دوشم
- من خرجکِش عائله هم هستم، آمیرزا
- بنویس که من حامله هم هستم، آمیرزا
- بنویس به شاه یا به وزیر یا جای دیگر
- بنویس به عدلیه، به نظمیه، به محضر
- بنویس به یک آدم بارحم و کلانتر
- بایست عریضه به کجا داد، آمیرزا؟
- بایست که از ما بکند یاد، آمیرزا؟
مأمدعلي أفراشته رۊسيه اؤکتؤبر ٚ اينقلاب-ه کارخانه‌داران ۊ معدنداران ۊ تاجيران ٚ ديدگا جا بررسي کۊنه یؤ اینقلاب-ه اۊشان ٚ زوان ٚ جا وصف کۊنه. «انقلاب اکتبر» ٚ شعر ٚ مئن، اینقلاب ایته گيلاني تاجير ٚ زوان ٚ جا کي سالي چن دفأ شؤیي رۊسيه ؤ خۊ أمرأ کيشميش بؤردي ؤ گالۊش أردي، تؤصيف بؤبؤسته:
- این قصهٔ سی و چند سال است/انگار که داستان حال است
- من کودک خردسال بودم/بی دغدغهٔ خیال بودم
- در رشت جناب تاجری بود/در خاک اُرُس مسافری بود
- هرساله به پترزبورگ رفتی/کشمش بردی، گالش گرفتی
- این تاجر عمده عادتی داشت/چون با پدرم ارادتی داشت
- وقتی که به رشت بازگشتی/سوغاتی خیلی خوب و مشتی
- آورده به من عطا نمودی/من را ز خودش رضا نمودی
- گفتند که «افتخار تجّار»/بازآمده از مکاره بازار
- در مدرسه چون خبر شنیدم/تعطیل که شد بسی دویدم
- از ذوق چو غنچه‌ای شکفتم/نزد ابَوی حدیث گفتم
- رفتیم به خدمتش ملاقات/این بار چه آوریده سوغات
- پر بود اتاق گوش تا گوش/برعکس همیشه مات و مدهوش
- لاهول‌کنان و مات‌برده/حیران، همه اخم و تَخم‌کرده
- از این سر حجره تا به آن سر/حاجی پکر و همه پکرتر
- مات و متحیر و دل‌افگار/از گفتهٔ افتخار تجار
- می‌زد پُک محکمی به قلیان/می‌گفت: «بله، فلانه سلطان
- بعله قربان، حکایتی بود/ساق آمدنم سعادتی بود
- چادر به سر از چپر پریدم/یک هفته گرسنگی کشیدم
- روسیه شده‌است غرق آتش/من در رفتم از این کشاکش
- چشم تو نبینه روز بد را/گویا بشناسی حاج صمد را
- یک معدن نفت داشت طفلک/شد یک‌شبه حالش حالت سگ
- بیچاره به آن تنه کلفتی/شلاق زیاد خورده مفتی
- جاروکش توی کوچه‌ها شد/بیچاره صمد، چه بینوا شد
- غارت کردند مال ما را/این روزنهٔ حلال ما را
- آن باربر سرای، آن لات/آن آدم بی‌شناق بدذات
- با فعلهٔ لختی و دهاتی/با چوب و چماق قاطی پاطی
- کردند تمام حجره را مهر/از صبح اذان گرفته تا ظهر
- هرچی گفتم داداش غضنفر/در راه خدا بیا و بگذر
- یک مشت چنان حواله‌ام کرد/مثل کاغذ مچاله‌ام کرد
- این پای‌برهنه‌ها همینجور/رفتند به قصر امپراتور
- اعلی‌حضرت اسیرشان شد/والاحضرت اجیرشان شد
- علیاحضرت زن نیکالا/بیچاره تو محبس است حالا
- با نان سیاه و آب سیراب/واقع دل سنگ می‌شود آب
- در روی حصیر، توی زندان/بعله قربان، فلانه سلطان
- دادند زمین به دست دهقان/جارو کردند مالک و خان
- سرکردهٔ کل‌شان لنین است/میرزای بزرگش استالین است
- با این همه وضع قتل و غارت/در خاک ارس اگر تجارت
- نامردم اگر دوباره رفتم/کشمش بردم، مکاره رفتم»
- سوغاتی حاجی این خبر بود/از هر دفعه قشنگتر بود
- تبریک به انقلاب اکتبر/بر نهضت کامیاب اکتبر
أ شعر ٚ مئن أفراشته أول‌سر خۊ زأکي زمات-ه کي رۊسيه اینقلاب ٚ أمرأ زماتينه یأد أوره ؤ بأزين خاندنکس-ه خۊ أرأ بؤره تا اینقلاب ٚ خۊنين ٚ صحنه‌أن.
- ۱۵۲۴ ٚ ايسفندارما شيشؤم (۲۳ تیر ۱۳۳۰)، مردۊم تهران ٚ مئن بر ضيد ٚ ورۊد ٚ «هاريمن» (نفت ٚ دلال کي آمريکا شين بۊ) تظاهؤرات ۊ تجمع بۊگۊده‌بۊد ۊ «پروانه شیرینلو» کي ايته هيژدأ ساله کؤر بۊ، اي دانه تانک ٚ را-یه کي ايته آمريکایي اۊن-ه فرأندي، دوسته تا ونأنه مردۊم ٚ ور بشه یؤ کۊشتار را تاوده. تانک، پروانه رۊ دوارسته ؤ جمعيت ٚ سمت جۊلؤ بۊشؤ یؤ پروانه خۊ ايته پا-یه أز دس بدأ. بأزۊن راد بازقلعه‌اي «دختر» ٚ شعر-ه بينويشته کي اۊن ٚ مئن دۊ ته دۊست بۊگۊبيشتاوأدرد ۊ شعر ٚ مئن جامعأ باوران-ه نسبت به زناکان ۊ لاکۊکان نقد کۊنه یؤ رخشنأگيره ؤ پروانه ؤ مۊبارز زناکان ٚ جا تجليل کۊنه:
- شنیده‌ام شده‌ای بچه‌دار، ای حقه!
- نه شام داده‌ای و نه نهار، ای حقه!
- ز یُمن پاقدم نورسیده و نوبر
- به حق حق که نه ششدر شوی و نه پنچر
- قدم بسازدت، همچین شوی، فلان بهمان
- امیدوارم همچین کنی، چنین و چنان
- پس از مقدمه این رسم روزگار نبود
- گذشت و رفت، ولی اینچنین قرار نبود
- پدر شدی پدرت را خدا بیامرزد
- پدر نباید سوری به دوستان بدهد؟
- -حقیقتا که چه شاعر دل خوشی داری!
- همیشه از متلک دست برنمی‌داری
- پسر نبوده که تا مثل ریگ خرج کنم
- به زلف والده‌اش جقهٔ طلا بزنم
- زن است و ناقص‌عقل است و کوله‌بارِ پدر
- هزار دختر قربان تار موی پسر!
- نصیب گرگ بیابان عیال دخترزا
- به جای آقا «رضا»، شد برای بنده «روزا»
- چه پولها که هدر شد، چه وقتها که تلف
- ببین چه دسته‌گلی آب داده بی‌مصرف!
- شبانه‌روز دویدم تمام این نه ماه
- ولی نرفته‌ام این هشت روزه زایشگاه
- به مرگ تو که به کلی شکارم از این کار
- شدم ز رؤیت شکل و شمایلش بیزار
- -عجب عجب، چه مصیبت، مصیبت عظمیٰ!
- خدای، صبر و شکیبی عطا کند به شما!
- کباب شد جگر من به حال تو پدری
- اگر نرنجی، الحق که یک طویله خری!
- برو عزیز دلم چشم و گوش را واکن
- کمی مطالعه کن، عقل و هوش پیدا کن
- محیط تا که چنین است گند و آلوده
- نصیب مفتخوران است زحمت توده
- گرفتم آنکه پسر داشتی، چه خواهی کرد؟
- چه می‌شود پسر تو به غیر یک ولگرد؟
- عوض اگر نشود حال و روز این کشور
- شود «روزا»ی تو کلفت، «رضا»ی تو نوکر
- بیا تو هم قدمی رو به سوی آینده
- بیا و قاطی صفهای مردم زنده
- بیا، بیا توی صف تا ببینی آن دختر
- که جمع کرده تضاد دلاور و دلبر
- بیا ببین هنر دختران ایران را
- ببین نمونه‌ای از یک «جدیدْ انسان» را
- بیا ببین جگر نوشکفته دختر را
- بیا ببین جلوی تانک رفته دختر را
- بیا بیا تو هم آجر بده برای بنا
- که تا گله نکنی از عیال دخترزا
- اگر که دختر این است، شصت و شش تا پسر
- ز نوع پان‌پارازیتها فدای این دختر
- سلام ما به تو ای رو سفیدگر دختر
- سلام ملت ایران به آن پدر مادر
- به شیر مادرت ای شیر شرزه، پروانه
- قسم که در روی این پاشنه نمی‌مانه
أن أم ايته دئه نؤمۊنه، أفراشته فارسي شعران ٚ جا؛ «پیام شهیدان ۳۰ تیر»:
- رفقایی که به ما هم‌هدفید/ضد استعمار، سرباز صفید
- به مزار رفقا آمده‌اید/یادبود شهدا آمده‌اید
- ما که در راه هدف جان دادیم/در ره تودهٔ ایران دادیم
- کفن ما سند زندهٔ ماست/سند خدمت پروندهٔ ماست
- ما نه آدمکُش و نه خان بودیم/نه که غارتگر دهقان بودیم
- نه وکیل و نه وزیر خائن/نه مشار و نه مشیر خائن
- ما نرفتیم سراغ «هریمن»/سجده ناکرده به خاک «ترومن»
- رفقا، ما و شما دوش به دوش/در صف نهضت پرجوش و خروش
- بود این گفته و این بود شعار:/«دور از کشور ما استعمار»
- نفت ملی شده اجرا بشود/انگلیس از سر ما وا بشود
- تکیه موقوف به آمریکایی/نکشد کار به این رسوایی
- هست این مقصد و مقصود همه/هست استقلال معبود همه
- ناگهان دشمن ما پیدا شد/سر شلیک سوی ما وا شد
- دولت جانی بیگانه‌پرست/به سوی سینهٔ ما آتش بست
- خواست از خون جوانان وطن/پر کند جام شراب هریمن
- خواست بر صاحب آمریکایی/بکند مجلس جشن آرایی
- آن یکی لوطی سست‌عنصر پست/خواست تا جبههٔ مردم بشکست
- جبههٔ خلق به رزم پیگیر/در همان وقعهٔ بیست و سهٔ تیر
- کرد ثابت به همه خلق جهان/می‌درخشد دل خلق ایران
- می‌درخشد همه جا نور امید/راه آیندهٔ ما، نور امید
- خلق، اندر دل آن آتش و خون/پرچم‌افراشته آمد بیرون
- کرد ثابت که فناناشدنی‌ست/کرد ثابت که صف خلق قوی‌ست
- رفقا، خدمت ما گشته تمام/ما که بردیم در این معرکه نام
- کفن ما شده از خون گلگون/روسفیدیم در این جامهٔ خون
- بذل جان کرده و داده سر را/ننمودیم رها سنگر را
- ما که رفتیم ز این کار کنار/هریک از ملت ما پرچمدار
- ما که از خدمت معذور هستیم/از صف رزم شما دور هستیم
- ختم این خدمت، کار رفقاست/نگه‌مان رفقا سوی شماست
۱۵۱۵ نؤرۊزما پسي تا ۱۵۲۲ أميرما یکؤم (۱۵ بهمن ۱۳۲۷)، أفراشته کاران حزب ٚ تۊده نشريات ٚ مئن چاپابؤستيد؛ أممأ أ تاريخ به ور دئه حزب ٚ تۊده غیر ٚ قانۊني بؤبؤ یؤ أفراشته خاندنکسان أم اۊن ٚ شعران ٚ خاندن ٚ جا محرۊمأبؤد. ۱۵۲۳ ؤ ۱۵۲۴ (۱۳۲۸ و ۱۳۲۹) کي حزب ٚ تۊده مخفي نشريات نم‌نمی جيرجيرکأ ايران ٚ مئن پخشأبؤدي ؤ بأزۊن أم حزب ٚ علني رۊزنامه‌أن ٚ مئن، گاگلف راد بازقلعه‌اي کاران-ه شأستي دئن. تا أنکي ۱۵۲۴ ٚ آول‌ما سوؤم ٚ جا (۱۷ اسفند ۱۳۲۹) بيناگۊده چلنگر-ه اينتشار دأن.
چلنگر
[دچينواچين]
چلنگر، ايران ٚ شعر ۊ مطبۊعات ٚ دۊنیای ٚ مئن ايته پيله ايتفاق بۊ. أ رۊزنامه کي فؤکاهي-سياسي بۊ، چار صفحأ مئن مۊنتشر بؤیي ؤ دۊ ريال ني أن ٚ قیمت بۊ. چلنگر ٚ مئن ٚ أشعار ۊ مطاليب، ويشتري خۊد ٚ أفراشته شين بۊد ۊ رۊزنامه دفتر أم «نوّاب» ٚ خيابان نأهأبۊ کي راد بازقلعه‌اي خانه یم بۊ. با أنکي چلنگر، فارسي زوان ٚ جا بيرۊن أمؤیي؛ أممأ هۊ أولي شۊماره جا ايته ولگ-ه بنأبۊ غیر ٚ فارس أقوام ٚ أدبيات ٚ وأسي کي اۊیه گيليکي ؤ کۊردي ؤ تۊرکي ؤ لؤري ؤ ... شعر چاپابؤستي ؤ چۊنکي أفراشته خۊدش گيلک بۊ یؤ گيليکي شعر ٚ مئن اۊسسا، گيليکي شعران ٚ وزنه ويشتر سنگيني گۊدي. چن وقت کي بۊگذشته، چلنگر ٚ أ ولگ دئه بيرۊن نأمؤ یؤ أفراشته بؤته گه شهرباني ونأنه تا غیر ٚ فارس أقوام ٚ أدبيات مۊنتشرأبه. «چلنگر» ٚ نام أم صادق هدایت، راد بازقلعه‌اي-ئه پيشنهاد بدأبۊ یؤ اۊن أم قۊبۊل بۊگۊده‌بۊ. أ رۊزنامه بتأنسته خیلي زۊد ايران ٚ مئن خۊ جاجيگا-یه پیدا بۊکۊنه ؤ حتی تا همه‌ته رۊستاان ٚ مئن أم بشه یؤ أن ٚ شعران ۊ بينويشته‌أن، دس به دس ببد ۊ دهن به دهن بچرخد. وقتي چلنگر ٚ أولي شۊماره دربأمؤبۊ، أفراشته بۊشؤبۊ «خیابان استانبول» ایته کافه مئن ۊ رۊزنامه أولي شۊماره-أ خۊ دۊستان-ه نيشان دأیي؛ ولي اۊشان پسند نۊگۊدد ۊ گۊتيد گه أن ٚ مطاليب ۊ سۊژه‌أن، خیلي سادده ؤ ايبتدایي ايسد. وقتي کي صادق هدایت بأمؤ کافه مئن، بۊشؤ أفراشته طرف کي ميز ٚ پۊشت جۊغدأزئه نيشته‌بۊ، أن-ه کشأگيته یؤ خۊشأدأ یؤ چلنگر ٚ اينتشار-ه اۊن-ه تبريک بۊگؤته. أفراشته خۊ دۊستان-ه ايشاره بۊگۊده بۊگؤته: «أممأ أشان مي رۊزنامه-أ هيچ پسند نۊگۊدده!» هدايت خنده بزئه بؤته: «ماقؤل پسند نۊگۊدد! شانس بأردي أشان تي رۊزنامه تعريف-ه نۊگۊدده؛ نيويره من نااۊميدأبؤمي. تي رۊزنامه أشان ٚ شين نيه گه! جۊنۊب‌شهر ٚ أدمان ۊ زاغه‌نيشينان ٚ شينه گه هأچين دۊ کيلاس ٚ أکابر سواد دأرده.»
- چلنگر چندين ۊ چن دفأ تؤقيف بؤبؤ یؤ أن ٚ همه‌ته شۊماره‌أن ٚ سر، أفراشته شؤعار بينويشته نأهأبۊ کي أ بیت بۊ:
«بشکنی ای قلم ای دست اگر/پیچی از خدمت محرومان سر»
- أ بیت، أول‌سر هأچين ايته بیت بۊ یؤ شعر نۊبۊ؛ أممأ وقتي گه ۱۵۲۵ ٚ تيرما سي‌اؤم (۱۴ آذر ۱۳۳۰)، اي سري لؤمپن ۊ أراذيل ٚ اؤباش کي حۊکۊمت-ه وابسته بۊد ۊ حزب ٚ تۊده أرأ مۊخاليف، «شعبان بی‌مخ» ٚ سرکردگي جا، راد بازقلعه‌اي خانه-أ (کي چلنگر ٚ رۊزنامه دفتر أم بۊ) خيابان نواب ٚ مئن فۊتۊرکستد ۊ فۊگردانئد ۊ فترات بۊگۊدد ۊ بۊشؤد ۊ بأزۊن أم شهرباني رئيس اۊشان-ه «مردم شرافتمند» لقب بدأ، أفراشته ني بیت-ه دۊمباله بدأ یؤ أ شعر-ه چاگۊده:
- «سنگر»
- بشکنی ای قلم ای دست اگر/پیچی از خدمت محرومان سر
- این شعاری است که دادم، هستم/روی این قول شرف تا آخر
- تا که جان در تن و خون در بدن است/بسته‌ام پشت چلنگر سنگر
- توسعه داده‌ام این مکتب را/شاعر و چیزنویس و رخگر
- توی تهران و توی شهرستان/دارم همکار صد و شصت نفر
- کوری چشم خیانتکاران/کرده‌ام با قلم خود محشر
- مشتها باز نموده نه ماه/کرده‌ام در دِه و در شهر اثر
- میخ در چشم بقایی هستم/قلب بیگانه‌پرستان خنجر
- شاعر تودهٔ ایرانم من/چه مقامی‌ست از این بالاتر؟
- شاعر مدح‌کُن رنجبرم/بسته‌ام طوق غلامی به کمر
- آستانبوس نیَم شاهان را/شده‌ام نزد فقیران نوکر
- نوکر ملتم، ارباب عزیز/قدر دانست به نوکر چاکر
- نوکرِ هم او که ساخته‌است/تخت طاوس و کیانی افسر
- نوکر آنکه کند در ده کار/سفرهٔ شاه از او پرزعفر
- نیستم نوکر آمریکایی/چه بگویم به فلانی رهبر
- هرچه را هست صلاح ملت/فاش می‌سازم بی خوف و خطر
- خانه‌ام غارت اوباشان شد/این یکی دیگ گرفت، آن دفتر
- که چه؟ سر خم کنم از اونطرفی/اینچنین سر برود زیر تبر
وقتي چلنگر خۊ اينتشار ٚ دۊوؤمي سال-ه سرأگيته، أفراشته خۊ کار ٚ جا ايته گۊزارش خاندنکسان-ه بدأ:
- «گزارش»
- چلنگرباشی از یکساله کارش/حضورتان دهد عرض گزارش
- حضور مشتریهای گرام است/چلنگرنامه را عرض سلام است
- تشکر دارم از خواننده جانم/چلنگردوستان مهربانم
- اگر نظمی به کار و بار ما هست/ز الطاف و ز تشویق شما هست
- اگر در خواندنش اهمال می‌شد/نصیب کل‌حسن بقال می‌شد
- به کیلو چون حسن بقال می‌برد/چلنگرباشی هم از کیسه می‌خورد
- دو ماهی لک و لک می‌کرد و آخر/گرو می‌رفت اموال چلنگر
- مدیر چاپخانه داد می‌زد/حاجی کاغذفروش فریاد می‌زد
- یکی می‌برد میز و صندلی را/یکی می‌برد آن مبل گلی را
- یکی می‌برد فرش و دیگری رخت/لحافم را یکی، آن دیگری تخت
- لباس کودکان و رختخوابم/هزار و یکصد و ده تا کتابم
- که در سی سال گرد آورده‌بودم/چو چشم خود حفاظت می‌نمودم
- خصوصا سیصد و پنجاه دانه/که امضای نویسنده در آنه
- به بنده التفاتی کرده‌بودند/به نامم پشت آن امضا نمودند
- به آنها داشتم من عشق بسیار/گرامی داشتم آثار همکار
- همه می‌رفت از دست چلنگر/به عینه غارت دولت در آذر
- میان پایتخت در روز روشن/پدرسگ رخت من را کرده بر تن
- بگوید پیشوا سرزنده بادا/سلامت از لباس بنده بادا
- من از بزاز جنسش را خریدم/خودم در نزد خیاطم بریدم
- خودم پرداختم مزدش به استاد/نرفته‌بود «شاگردانگی» یاد
- (توجه کردن شاگرد دکان/بوَد لازم، بوَد واجب به انسان)
- (به وقت نو خریدن مبلغی پول/چو پردازی شوند اطفال شنگول)
- (که این شاگردها، اطفال معصوم/یتیم و خرجکش هستند و مظلوم)
- (به دکانند در جای دبستان/ز سن کودکی در کوشش نان)
- (خودم شاگردی دکان کشیدم/مفصل طعم تلخش را چشیدم)
- اگر فرصت به دست آرم، برایت/کنم از سرنوشت خود حکایت
- خلاصه رخت را بردم به خانه/خریدم جالباسی چند دانه
- خودم در گنجه با دستم نهادم/تمام خرجها را بنده دادم
- تو وقتی کندی از جارختی آن را/به تن کردی لباس بی‌زبان را
- بگو احمق چلنگر زنده بادا/کت و شلوار او ارزنده بادا
- «مصدق زنده بادا» گفتنت چیست؟/پدرسگ، این لباس پیشوا نیست
- بلی خواننده جان، این بود احوال/چلنگر رنجها دیده‌است امسال
- ولی از لطف خوشخواه چلنگر/نشستم سفت و محکم پشت سنگر
- نه از تطمیع می‌افتم توی دام/نه از تهدید دشمن می‌شوم رام
- چلنگر وقف خاص رنجبر هست/چلنگر دشمن بیدادگر هست
- چلنگر یار غار کارگرهاست/چلنگر دوستدار پیشه‌ورهاست
- چلنگر بهر دهقان می‌نویسد/ز ظلم مالک و خان می‌نویسد
- چلنگر می‌زند تیشه به ریشه/مرامش هست اینجوری همیشه
- چه باک ار کشته اندر راه مردم/شود من بندهٔ درگاه مردم
- چلنگر بعد من هم جاودان است/دو ماهی غیبت من امتحان است
- دو ماهی رشت بودم، دور بودم/ز رنجوری همی معذور بودم
- دچار «شوکت» عیار بودم/توی «جووال» با تیمسار بودم
- چه تیمساری، چه چاقوکش‌پرستی/به ظاهر آدمی، بالفطره پستی
- دو ماه رشت را پیوسته اوقات/که می‌شد صرف بهر انتخابات
- نمی‌شد وقت من صرف چلنگر/در آنجا داشتم من کار دیگر
- ولی از لطف یاران دلاور/چلنگر بوده چون سد سکندر
- ز همکاران نبودم هیچ دلخور/نگویم چیز دیگر جز تشکر
- تصور کن همین امروز مُردَم/چو عشقی بهر مَردُم جان سپردم
- چلنگر امتحان خویش را داد/اساس محکمی را پایه بنهاد
- نوآموزان شاعر، صف مرتب/اساتید، حاضر تصحیح مطلب
- صف نقاش مردم‌دوست، حاضر/چلنگرخانه هم معمور و دایر
- محاسب، بایگان و تمبرچسبان/به کار خود مسلط کارمندان
- فری باشد رئیس دفتر ما/بچرخاند تمام کارها را
- چلنگرخانه چون چرخش به کار است/چه من باشم، نباشم، برقرارست
- من از مردن ندارم ترس و تشویش/حساب کار را کردستم از پیش
- یقینا لرز دارد هندوانه/که ترسو می‌نشیند توی خانه
- هزار و سیصد و بیست و سه یا چار/که من در شهرداری داشتم کار
- مهندس «چند نقطه» یار من بود/رئیس شعبه و همکار من بود
- نَدُزد و سالم و فعال و کاری/«عجایب دیده‌ام در شهرداری»
- ولی از ترس همچون آهنی سرد/ز اندرزم نمی‌شد گرم این مرد
- به من می‌گفت: آخر ای فلانی/سیاست ترس دارد، خوف‌جانی
- بیا مگذار خود را در خطرها/که دارد این مسائل دردسرها
- همیشه داشت با من جر و منجر/که از تبلیغ من بالمره بگذر
- نیامد روزی آن مؤمن سر کار/فقط یک روز و نصفی بود بیمار
- پس آنگه داد عمرش را به بنده/که شش سال است هستم بنده زنده
- بدون ترس و لرز و خوف و تشویش/همه باهم سوی دنیای نو پیش
- که تا یابیم از ظلمت رهایی/همه باهم به سوی روشنایی
- بدون شک، یقینا، فتح با ماست/رفیقان سفر، مقصد هویداست
- تلاش دسته‌جمعی‌مان فزون باد/حکومتهای فاسد سرنگون باد
چلنگر، ۱۵۲۷ ٚ نؤرۊزما ۱۲ کۊدتا پسي (کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲) دئه مۊنتشرأنؤبؤ. ألبته چلنگر بهمن ٚ اينقلاب ٚ پسي اي وار دئه مۊنتشرأبؤیي، ولي بعدتری «ترویج افکار مارکسیستی» وأسي ؤ به ايتهام ٚ «وابستگی به اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و حزب توده ایران» تعطيلأبؤ.
مجليس ٚ اينتخابات ٚ کانديداتؤري
[دچينواچين]«مجلس شورای ملی» اينتخابات ٚ هيودهؤمي دؤره وأسي کي ۱۵۲۵ ٚ أریه‌ما (آبان ۱۳۳۰) شۊرۊع بؤبؤ، راد بازقلعه‌اي یم رشت ٚ جا خؤره کانديد بۊگۊده. وقتي کي سؤخنراني وأسي سفر بۊگۊده‌بۊ گيلان، مردۊم اۊن ٚ جا ايستقبال ٚ بينظيري بۊگۊدد ۊ همه جا-یه پۊر پۊر ٚ جمعيت ۊ ماشين بۊگۊده‌بۊد؛ أممأ شهرباني ؤ «رکن دو» مأمۊران ۊ عواميل، جمعيت ۊ ماشينان ٚ جۊلؤ-یه بيگيتد ۊ مردۊم-ه گلفأگۊدد ۊ چن گردش أم اۊشان-ه فۊتۊرکستد. رأی‌گيري زمات أم اؤباش ۊ پۊلیس ۊ أرتش، صۊندؤقان-ه خۊشان ٚ ديل ٚ باب پۊرأگۊدد ۊ ونأشتد مردۊم خۊشان ٚ ديلبخا نماینده-أ اۊسئکۊند مجليس. مأمدعلي أفراشته أ شعر-ه وقتي گه خؤره کانديد بۊگۊده‌بۊ بينويشته:
- «آمدم رشت»
- بچه‌ها، بنده را وکیل کنید/بیخودی نه، به شش دلیل کنید
- اولا یار غار کارگرم/مخلص بی‌ریای برزگرم
- ثانیا دوستدار کاسبکار/از «سلیمان‌داراب» تا «بوسار»
- ثالثا یار دانش‌آموزان/هم دبستان و هم دبيرستان
- آن جوانها که خوب آگاهند/رنجبر را رفیق و همراهند
- رابعا خیرخواه تاجر خوب/که وطنخواه باشد و محبوب
- خامسا از خود شما هستم/امتحان‌داده، آشنا هستم
- امتحان داده‌ام در این ده سال/که نخوردم فریب منصب و مال
- زجرها دیده بهمن و آذر/سر نپیچیدم از صف و سنگر
- سادسا دوستدار ایرانم/خصم آمریک و انگلستانم
- آمدم رشت از برای سلام/خدمت از بنده، از شما اقدام
- بگذارد اگر صدی‌هشتاد*/نبوَد توپ و تانک رکن و ستاد
- به امید شما هواداران/می‌روم من توی بهارستان
- من وکیل حقیقی‌ام رفقا/کوری چشم دشمنان شما
«صدی‌هشتاد» ٚ جا منظۊر پۊليسه. چۊنکي اي وار شهرباني رئيس بۊگؤته‌بۊ: «صدی هشتادِ پلیس ما دزد و رشوه‌خوار است» ۊ بأزۊن پۊليس به «صدي‌هشتاد» معرۊف بؤبؤبۊ.
مهاجيرت ۊ مرگ
[دچينواچين]۱۵۲۷ ٚ نؤرۊزما ۱۲ کۊدتا پسي، راد بازقلعه‌اي تا تقريبا دۊ سال ايران ٚ مئن جۊخۊته زندگي گۊدي ؤ هۊ مردۊم ٚ خانه‌أن ٚ مئن ايسأیي گه اۊن ٚ أشعار ٚ سۊژه بۊد ۊ اۊشان ٚ ديل ٚ گب-ه خۊ شعران ٚ مئن گۊتي. ولي چۊن حۊکۊمت ٚ فيشار رؤشنفيکران ٚ سر هر رۊز ويشترأبؤستي ؤ أن ٚ جان خطر ٚ مئن دۊبۊ، سال ٚ ۱۵۲۹ أواسيط ( اواخر ۱۳۳۴ شمسی) حزب ٚ تۊده ؤ أفراشته ريفئقان دئه خطر احساس بۊگۊدد ۊ أفراشته اۊشان ٚ کۊمک ٚ أمرأ «فرمانداری نظامی» دس ٚ جا بۊگرؤخته یؤ ايران ٚ جا خارجأبؤ؛ ألبته أن ٚ خانواده هله ايران ايسأبۊد. «حسن شریفی» نام ٚ أمرأ بۊلغارستان ساکين بؤبؤسته یؤ أن ٚ زن ۊ زاکان أم حدۊدا اي سال ٚ خۊرده‌اي بعد بۊشؤد بۊلغارستان. ألبته وقتي گه خۊدش بۊلغارستان دۊبۊ یؤ أن ٚ خانواده ايران ايسأبۊد، ايته أن ٚ پسران نارسایي ٚ قلبي وأسي بمرده. سال ٚ ۱۵۳۱ ٚ جا (۱۳۳۶) اؤیه «استرشل» (به معنای ٚ «سۊرخ ٚ گرزک») ٚ هفته‌نامه مئن بيناگۊده داستان نيويشتن. داستان‌نيويسي ره خیلي سعی گۊدي ؤ خۊ بينويشته‌أن-ه فدأیي اي نفر-ه تا بۊلغاري واگردانه یؤ أن ٚ خاندنکسان ني زياد بۊد. «دماغ شاه» ايته داستان ٚ مجمۊعه ايسه گه نؤه ته پاچ ٚ داستان اۊن ٚ مئن دره یؤ سال ٚ ۱۵۳۳ (۱۹۵۹ میلادي)، راد بازقلعه‌اي بمرده پس، «ديميتري بلاکونف» بۊلغارستان ٚ صۊفيه مئن ۊ «رادي رادين» ٚ اينتشارات ٚ جا اۊن-ه مۊنتشرأگۊده. «بهزاد موسائی»، گيلاني محقق ۊ نيويشتنکس، پنجا سال ٚ پسي أ کيتاب-ه واگردانئه فارسي ؤ ۱۵۸۳ أميرما (اسفند ۱۳۸۸) «فرهنگ ایلیا» اينتشارات ٚ جا ۱۰۷ صفحأ مئن نشر بدأ. خۊد ٚ أفراشته ني ايران ٚ مئن سال ٚ ۱۵۱۹ (۱۳۲۴) ايته مجمۊعه أشعار خۊدش ٚ جا چاپأگۊده گه «آی گفتی» نام دأشتي ؤ سال ٚ ۱۵۲۶ (۱۳۳۱) أم ايته مجمۊعه داستان خۊدش ٚ جا مۊنتشرأگۊده گه اۊن ٚ ايسم «مکتب نو» بۊ. چن ته أن ٚ نمایشنامه‌أن أم چلنگر ٚ دۊوؤمي دؤره مئن مۊنتشرأبؤستد. أفراشته چار ته تعزيه دأره گه «دیوان بلخ»، «بخشداری»، «کوره‌پزخانه» ؤ «قبله عالم» نام دأرده یؤ چار ته نمایشنامه یم دأره گه أشاند: «اخوی‌زاده»، «شوهرخواهر»، «مسخره‌بازی»، «خودکشی». کۊدتا پسي ايران ٚ مئن، حۊکۊمت راجع به أفراشته سۊکۊت ٚ تؤطئه-أ پيش بؤبؤرده ؤ حتی مطبۊعات ۊ مقالات ٚ مئن اۊن ٚ نام-ه أردن جؤرم محسۊب بؤستي؛ هأن ٚ خأني اۊ نسلي گه کۊدتا پسي دۊنیا بأمؤده، راد بازقلعه‌اي ؤ اۊن ٚ کاران ۊ آثار-ه بقایده نشنأسده. مأمدعلي أفراشته ۱۵۳۲ سياما بيست ٚ هفتؤم (۱۶ اردیبهشت ۱۳۳۸)، تقريبا ۵۱ سال زندگي پسي، سکتهٔ قلبي جا بمرده. بۊلغارستان ٚ صۊفیه قبرستاني مئن أن-ه بيگيلأگۊدد ۊ أن ٚ معرۊف ٚ بیت أم (بشکنی ای قلم ای دست اگر/پیچی از خدمت محرومان سر) أن ٚ قبر ٚ سنگ ٚ سر بينويشتد.
گيليکي شعران ٚ نؤمۊنه
[دچينواچين]- «گيلٚمرد! سحردمه»
- «زأی! کۊچي چانچۊ-ؤ اۊسان، بالکا-ا اۊسان، دانه دانه
- بيأ بيشيم رشت ٚ بازار، یاد بيگير أرباب ٚ خانه
- عأیبه، زشته، گيلمرد أرباب ٚ خانه-أ ندانه
- أربابه، صاحيب ٚ ميلکه، أمئه هستي جه اۊنه
- تأنه دأشتن، تأنه کۊشتن، تأنه بيرۊنأکۊنه
- ماشاالله هفت‌ساله گاز-ه بيگادي بج‌بيني رئه
- شنأسي تي چپ ۊ راست-ه، پيله مردأکي تيرئه
- کم‌کمئه بار ببر، عادت کۊني، پيره تي پئرئه
- مي نفس تنگه، واکفتم، مي هواکار-ه بدأر
- نأشتيمي غم أگر ايجباري نۊشؤبي تي برأر
- أرباب ٚ خانه مي أمرأ أیي شیطاني نۊکۊن
- خۊن کۊنه خانم، أگر دس ببري حؤض ٚ دۊرۊن
- تي پيشانی عرق-أ آستين ٚ أمرأ پاکأکۊن
- شيشخارا جؤر أگر أرباب ترأ جندر دگأنه
- خمأبۊ، راستأبۊ، تي دست-أ تي سينه سر بنه
- أمئه أرباب، هۊزارئه! نووهٔ خاقانه پسر!
- پالدۊ با شاه نۊخۊره، صاحيب ٚ عؤنوانه پسر!
- أن ي پۊل حيساب نأره، مليان ٚ مليانه پسر!
- رعیت-ه نهار نده، حق دأره، رعیت زیاده
- اۊن نئيسأ، خۊدا ايسأ! چن نفر-ه نهار بده؟!
- گۊل ٚ دسته-أ مأنه، ما-یأ مأنه أرباب ٚ پسر
- تي سراماله، ايزئه یأ پيله‌تر یأ کۊچيتر
- لٚله‌آقا کشه سر جا دأره، تایه کؤل ٚ سر
- فيطرتاً آقایه، آقازاده‌یه، هأچين نيه!
- پئري جا «الدوله»یه، مأري جا «السلطنه»یه
- هأتؤ کي حق حقه، أرباب ٚ غرامت حققه
- تا هأسأ پس نئگأدم قرض-أ، مي گردن شققه
- بج ٚ وقت بج، کج ٚ وقت کج، فأدمه هۊ دئققه
- شمأرأ کۊري دهم، گۊش ۊ گۊلي جا جيگيرم
- ننمه باقي محل یک شي، اي ميثقال، اي درم
- رخت أمي جان ٚ جيگا شندره‌أبؤسته، باشد
- بي حمام ۊ بي صابۊن وروره‌أبؤسته، باشد
- لاف بالش وروره‌أبؤ، ترتره‌أبؤسته، باشد
- خۊريمي، واخۊريمي، خالي چۊواش ۊ تۊل ٚ آب
- کۊنيمي جانٚکنش، زنده بمانه أرباب
- أرباب ٚ خانه فۊجه قالي اۊتاقان-أ ددار
- تۊ کۊچي جأغله‌اي، قالي نيدئي رشت ٚ بازار
- أسب ٚ تۊربه-أ کي بيدئي؟ هۊجۊره نقش ۊ نيگار
- أمي گۊسفندان ٚ پشمه کي واگرده قالي بئه
- فل‌ألاوه أمئه فرشه؛ کي-ئه بگم؟ کي-ئه حالي بئه؟!»
- نأ سپهدار تيرئه ديل سۊجأنه، نأ سردار
- نأ حۊکۊمت تي غم ۊ غۊصصه-أ خۊره، نأ جاندار
- نأ وزير، نأ نام‌آوير، نأ حاجي شیخ، نأ پاکار
- گيلمرد! «آۊ» فأرسه، خۊرۊس خأنه، سحردمه!
- دۊ ديل-أ اي ديل بۊکۊن، أهأ کي هأندم هۊندمه!
- «سجيل‌فأگيران»
- رئه آشۊرئه! خبر دأري سجيل‌فأگيران بأمؤدي؟
- نأ اي نفر، نأ دۊ نفر، عدهٔ أفغان بأمؤدي؟
- پاتۊک‌پاتۊک پرچين ٚ کۊن جۊخۊس بيدين چي خبره
- نيشان‌بزئه، عصا به دس، کئخۊدا خانه محشره!
- أشان ي کۊلای ٚ أسب ٚ نال، هأ پيلئگي! ايتا آپاره!
- أشان ي عصا، لۊپایه‌یه، گردن-أ قۊنداق‌بند دره
- اۊن کي اۊن ي ديمٚکۊل-ه خال ٚ ذره نیشان دره
- فارٚسي گب زنه همش، هۊن هۊشان ٚ پيلئتره
- اي لنگه تۊنگ به دس دأره، اۊ تۊنگ چيرئه ساعت دأره؟
- من کي نيدئه‌بۊم تا هأسأ، مردأک ۊ تۊنگ؟! رئه آشۊرئه!
- تلار ٚ سر فامج کۊنه، خۊ ميرزاأن-أ دستۊر دهه
- فاش دهه، خنده کۊنه، به عأینه أرباب-أ مأنه
- ديرۊز بۊشؤم سجيلد ٚ رئه، مي ديل زئي تراف تراف
- تا دۊخاده: «نامت چيه؟» مي ديل دکفته به مئه ناف!
- بۊگؤفتمه: «غۊلام‌بچه، خاش ٚ حسنئه، تقي پسر»
- خۊ چۊمان-أ زاغ‌دگاده فاندرستي، خاک به مئه سر!
- مي گاز ٚ گۊشت-أ فاندرست، مي گۊش ٚ پۊشت-أ فاندرست
- مي گردن ٚ رگ-أ بيدئه، ايپچه مي مۊشت-أ فاندرست
- مي ديم بۊبؤ ديوار ٚ گيل! هأی مرأ جۊديکي اۊکفت
- أسأ مگر ولأکۊنه؟! چۊمان مي شين أرسۊ دکفت
- مي مأر، مي زن، مي سه تأ زأی، هممه‌تأ أز سيا، سيفيد
- یکان یکان من بۊگؤفتم، اۊن بينيويشت قبض ٚ رسيد
- ايوار بيدئم کال کال ٚ رئه بۊگؤفته: «اؤ پسر! حسن!
- تۊ بيست ٚ یک! معطل نۊکۊن! اينجا را یک أنگۊشت بزن!»
- مرأ گۊیي؟ چنگرأبؤم، خيال بۊکۊن مۊشۊرفه آب
- فۊوؤ مي گردن ٚ پس-ه، گۊلاب تي رۊ، بۊبؤم خراب
- ايوار بيدئم کئخۊدا صفر هأرأی زنه: «رئه حسنئه!
- چيرئه گب-ه جواب ندي؟ تي دهن-أ زبان دينئه؟!»
- اي وار دۊ وار خاستيم بگم: «تي سر قسم، کئخۊدا صفر
- پۊل ٚ أمرأ جيويزانئی، تي کۊچي پسر، تي پيله پسر
- تي همسایه، تي دارسایه، تي خۊتٚکأ، تي مۊرغ، تي سک
- هممه معاف، هممه لحاف! خاش ٚ حسنئه، لاپ بيست ٚ یک؟!
- فردأ من ايجباري بشم مي جأغله‌أن-ه کي وا بدأره؟
- غرامت-ه کي وأسي فأده؟ مي مزرعه-أ کي وا بکأره؟»
- چي دردسر، مي پيله أنگۊشت-أ بزئم بأمؤم بيجير
- لال بيميری کئخۊدا صفر! خیر نۊخۊري سجيل‌فأگير!
سربس
[دچينواچين]۱.https://www.mahmag.org/farsi/reviews.php?itemid=520
- ۲.https://m.youtube.com/watch?v=ea1HfXLgFYo
- ۳.https://m.youtube.com/watch?v=TUaLd9tN0Pk
- ۴. پاینده لنگرودی، محمود/گردآوری و برگردان شعرهای گیلکی افراشته-نشر گیلکان، ۱۳۷۴
- ۵. م.ا.به‌آذین/برگزیدهٔ اشعار فارسی و گیلکی محمدعلی افراشته-انتشارات نیل، ۱۳۵۸
- ۶. نوح، نصرت الله/مجموعه آثار محمدعلی افراشته، شاعر توده‌ای-نشر توکا، ۱۳۵۸
- ۷. فخرایی، ابراهیم/گزیدهٔ ادبیات گیلکی-انتشارات طاعتی رشت، ۱۳۵۸
- ۸. مرادیان گروسی، علی اکبر/تاثیر افراشته بر شاعران گیلکی‌زبان-مجلهٔ چیستا، سال بیست و ششم، مهر ۱۳۸۷، شمارهٔ ۲۵۱
- ۹. غلامی، اباذر/فرهنگ مردم در اشعار گیلکی محمدعلی افراشته-مجلهٔ چیستا، سال بیست و ششم، مهر ۱۳۸۷، شمارهٔ ۲۵۱