ميرزا کۊچي خان

ميرزا کوچی خان

ميرزا کوچي خان (ميرزا کوجي خان یا ميرزا کوچي خؤن. فارسي مئن: میرزا کوچک خان)، جنگلی‌ئن ٚ رهبر ؤ يته مۊبارز ؤ انقلابي بۊ کي آزادي ؤ عدالت ٚ واسی مۊبارزه گزد. میرزا گيلان ٚ جؤمۊري' بنا بکۊده.

اين ٚ اسم يۊنس بۊ ؤ اين ٚ پئر ٚ اسم ميرزا بزرگ (میرزا بؤزؤرگ) بۊ کي میرزا عبدالوهاب مستوفي (رشتي پۊلدار ؤ شهر ٚ مالیاتي کارگۊزار) ورجه دفتري کارمند بۊ. ميرزا ۱۲۵۹-۱۲۶۰ ه.ش (۱۸۸۰-۱۸۸۱ ميلادي) رشت ٚ اۊستاسرا مئن دۊنيا بۊمأ ؤ کۊچيکي مئن، رشت ٚ صالح‌آباد ٚ مئن، تا ۲۱ سالگي حاج حسن ٚ مدرسه مئن درس بخانده.

امّا ايران ٚ مئن حوادثي تفاق دکته کي ميرزا زندگی راشي' عوضأکۊده ؤ اۊن عبا ؤ نعلين ٚ جا، اسلحه ؤ فشنگ' اۊساده ؤ خۊ راه' ايتؤ دؤجين بکۊده کي استبداد ؤ استعمار ٚ امره بجنگي. میرزا مشرۊطيت ٚ انقلاب ٚ مئن، انقلاب ٚ امره بۊبؤ ؤ قزوین' فتح ٚ مئن شرکت داشتي.

ميرزا شکل ؤ کردٚکار ؤ عقاید

میرزا دۊ تا خاخؤر^{اي ادعا، سربس خأنه} ؤ سۊ ته برار داشتي کي پیله تر محمدعلی ؤ کۊچي دانه رحیم نام داشتي.^{اي ادعا، سربس خأنه} ميرزا کاس ٚ چۊم بؤ ؤ قهوه‌یي مۊ. قوي بؤنيه بۊ ؤ خۊش‌هيکل. هرگي خۊ نماز' ترک نۊکۊد ؤ دیل‌رحم بۊ. اهل ٚ سیگار ؤ تریاک ؤ مشرۊب نۊبۊ. یکي دۊ سال مردن ٚ پیش، چل ؤ یک ساله بۊ کي زن بگیفته.

میرزا شاعري طبعم دأشت ؤ حتی یکته گیلکي دۊبیتي اینأجي بجا بۊمؤنسه دأنه:

گیسه گئسأكۊدي جالستن ٚ ره

رئسه-رئسه'كۊدی والستن ٚ ره

مي دیله اۊ میئن دبسته' بؤسته

بمیرم تي دبس-وابستن ٚ ره

یا فارسي جي:

هوالحق

گوهر كجی در عالم بودی چو ابروانش

دیگر تو راستی را یكسر نما نهانش

با آه آتشینم، از آب دیده نبود

یا سوختی دو گیتی، یا غرق آبدانش

بین در كمان كمین كرد دل را به تیر مژگان

ارجان بود هزارم، بادابدان نشانش

در زیر تیغ تیزش، شادم بَرَد سرم را

آزرم دارم آن دم، خونین شود بنانش

از دوری جمالش، تن را نگر چسان شد

چون كاه می‌كشاند، موری در آشیانش

می‌خواستم مثالش اندر دو دیده بندم

لیكن نجست نقشی، وهم من از میانش

«گمنام» را نخستین، بُد نامی و نشانی

همچون تو نامور كرد، گم‌نامش و نشانش

«این غزل كه در ایام تحصیل در مدرسه گفته شده بود به عنوان یادگاری تقدیم حضرت حاج شیخ گردید. جمعه ۲۷ جمادی‌ الثانی ۱۳۳۸ ـ میرزا كوچك»

سیاسي کۊنۊشؤن

مألۊم نئه میرزا سیاسي کۊنۊشؤن چۊتؤ کؤره سرأگيته. ولي بعض ٚ ته گۊنن شاید اۊ زمت ببۊن کي مۊقتا تهران ساکن بۊ ؤ شاه خأس وام ٚ پۊل ٚ جي سفر بکۊنه فرنگ ؤ يپاره اعتراضات اۊن ٚ سر پيش بمأ. وختي وگرسه رشت، جوؤن ٚ طلبه'ن ٚ مئن تبليغ گۊد ؤ حقسأی بۊده طلبه'ن ٚ أنجۊمن' راتؤده. میرزا خلاف ٚ يپاره دئه مشرۊطه‌خازؤن، رادیکال بۊ ؤ گيا أولي أفراد ٚ جي بۊ مشرۊطه‌خازؤن ٚ مئن کي خۊش ٚ رفيقؤن' مؤسللح بۊده تا استبداد ٚ پيش بئسن. لشت ٚنشا دهقانؤن ٚ جۊمبش ٚ جي م دفاع بۊده؛ جۊمبشي گه خئلي راديکال بۊ ؤ باعث بۊبؤبۊ رشت ٚ أنجۊمن' دۊخاله بکۊنه: اۊشؤني گه جۊمبش ٚ جي دفاع گۊدن (انقلابئن) ؤ اۊشؤني گه گۊتن دهقانؤن خأ حتما ارباب ٚ سهم' هأدئن.

اتحاد اسلام ٚ جرگه (هیأت اتحاد اسلام)

میرزا اتحاد اسلام ٚ عالي شؤرای ٚ مئن (فارسي مئن: شورای عالی اتحاد اسلام) عؤضو بۊ ؤ اؤره خۊش ٚ نؤم ٚ جي فعاليت گۊد ولي اتحاد اسلام ٚ مرکزي کؤميته مئن مؤستعار نؤم دأشت: فریدۊن. گيلانˇ وگرسنˇ پسي، تئرانˇ گيتنˇ مئن، مشرۊطه-خا'نˇ همرأ بۊ امما محمدعلي شا وگرسنˇ پسي هندئه دخۊته زيندگئه سرأىته. چن سود گيلان ايسأبۊ ؤ بأزين بۊشؤ تئران ؤ تئرانˇ مئن، چار سالˇ پسي، سال ۱۲۹۲ هجري شمسي، ىک سال بۊمؤنسه تا أولي جهاني جنگ سرأگيره، بۊشؤ هىأت اتحادˇ اسلامˇ مئن. اي هىأت، سىد جمال الدين اسدآبادي عقيده'نه پى گيت. اي هىأتˇ أصلي جيگه استانبۊل بۊ أمما ايرانˇ مئنأني خۊ آدمؤنه دأشت؛ ميرزا زمت تئرانˇ مئن سىدحسن مدرس ؤ سىدمحمدرضا مساوات ؤ سىدمحمد کمره‌اي ؤ سلىمان محسن اسکندري ؤ میرزاطاهر تنکابني اي هىأتˇ مئن ايسأبۊن. وختي ميرزا اي هىأتˇ مئن بۊشؤ، قرار بۊبؤ کي ايرانˇ شۊمالˇ مئن اي هىأت ئبه کۊنۊش بۊکۊنه ؤ هينˇ وأسي وگرسه گيلان.

ىپاره مؤحققؤنˇ نظر اينه کي ۱۲۹۷ هجري شمسي، ۲۰ مؤردادˇ پسي، هىأت اتحاد اسلام ؤ اينگيليسˇ مئن ىکته قرارداد دبسته بۊبؤ ؤ هين وأسي ميرزا ؤ حاج احمد کسماىي هىأت أجي سيوا بۊبؤن.

مشرۊطه

سال ۱۲۸۶ هجري شمسي مؤرداد ما، مشرۊطه فرمانه امضا گۊدنˇ ىک سالˇ پسي، ميرزا ۲۵ سالگي مئن، ىکته أنجؤمنˇ عؤضويتˇ فؤرمه پۊرأگۊده، انجؤمنˇ رؤحانيۊنˇ رشتˇ نؤمي. اي زمت، ميرزا قۊشۊن جمأکأدبؤ ؤ اۊشؤنه نظامي مشق دأدبۊ ؤ ىک دفأ ني خۊ قۊشۊنˇ همرأ خأس بۊشۊن تئران، مشرۊطه-خازؤنˇ پۊشتي به ولي را مئنه اينه خبر برسئه کي محمدعلي شا مجلسه تۊپ دبسته ؤ دئه ميرزا ىأجي کاري بر نأنه ؤ خۊ قۊشؤنˇ همرأ وگرسه رشت.

مجلسˇ تۊپ دبستنˇ پسي، وختي کي ايرانه خفقان دىته، بۊشؤ تفليس ؤ اؤره أولي سۊسياليستؤنˇ وير ؤ عقيده همرأ آشنا بۊبؤ کي تزارˇ همرأ مؤبارزه کأدبۊن.

۱۲۹۷ ه.ش تیر ما، شاه ؤ رۊسؤن ٚ کۊدتا پسي، بۊرۊته قفقاز کي جؤن بدر ببره. تبعید ٚ زمت خۊش ٚ رفیق ٚ پۊل ٚ جي گۊذرؤن گۊد. اين ٚ رفیق که پۊلدار بۊ ؤ فرانسه درس بۊخؤنده بۊ، میرزا حسین خان کسمایي بۊ. وختي گه قرار بۊبؤ کۊچ ٚ استبداد' فگردؤنن ؤ محمدعلي شاه' یکته مؤسللحانه جنگ ٚ جي ویگیرن، میرزا ني خۊش ٚ رفیقؤن ؤ قفقازي انقلابئن ٚ همأ وگرسه گیلان. ۱۵۰ ته مۊجاهد ؤ مشرۊطه خاز ٚ همرأ بۊشؤن رشت ٚ مئن، تۊرکیه کؤنسۊلگري مئن پناه ببردن ؤ بیس رۊز کؤنسۊلگري مۊحاصره بۊ تا سراخره بۊتؤنسن مۊصالحه بکۊنن کي میرزا ؤ اين ٚ رفيقؤن بسلامت رها ببۊن.

میرزا بأزۊن سردار محیی ٚ مۊجاهدؤن ٚ جرگه مئن نؤم بنويشته. اۊشؤن، سپهسالار ٚ فرماندهيأجي خأستن بۊشۊن تئران. میرزا قزوین' گیتن ٚ مئن مۊشارکت دأشت ولي مألۊم نئه کي تا تئرانم بۊشؤبي چۊن سردار محیی همرأ اختلاف دأشت. ولي مشرۊطه خاز بۊمؤنسه ؤ بأزۊن وختي محمدعلي شا خأس خۊش ٚ تۊرکمني آدمؤن ٚ جي دۊمرته قؤدرت' پسأگيره، اۊن ٚ همرأ بجنگسه ؤ دس ؤ سینه' جي زیمین (مجروح) بۊبؤ. این' ببردن رۊسیه کؤنسۊلگري ؤ محمدعلي شکي دئه شا نبۊ، این' پیشنهاد بدأ درمؤن ئبه بۊشۊن قفقاز. ايتؤ نظر هأنه کي فگرسه شاه خأس يک جۊري اينأجي خلاصأبي. گيا قرار بۊ باکۊ شؤن ٚ مئن کاسپي دریای ٚ مئن دمیره ولي کشتي فرمانده اینٚ جؤن' نجات بدأ.

بأزين که وگرسه گیلان، بۊشؤ تئران. چۊن رۊسيه ونأشت کي میرزا بأ گیلان ٚ مئن، اين ٚ تئران ايسأن درازه بدأ ؤ چۊن مننيس کار بياجه، فقر ٚ جي زيندگي گۊد. حتی هۊتؤ کي خۊدش سالؤن ٚ سال بأزۊن نقل گۊد يک دفأ يکته لتسکه گدا بزئه مۊشت ٚ جي بکۊشته چۊن هرچي این' گۊت چيزي ندأنه گدا واندأی! بأزۊن ولي اۊ گدای ٚ خانواده رضايت بدأن کي میرزا جۊوؤزه.

جنگل ٚ جۊمبش

اوّلي جهاني جنگ ٚ زمات، وختي رۊسؤن دکالسن گيلان ٚ مئن ؤ اۊنه اشغال بکۊدن ؤ تهران ٚ حۊکۊمتأني هيچ کاري نۊکۊد، ميرزا خۊش ٚ همفکرؤن ؤ رفيقؤن ؤ اتحاد اسلام ٚ جرگه همرأ همفکريگۊدن ٚ پسي، تصميم بیته خۊش ٚ چریکي جنگ' گیلان ٚ جنگلؤن ٚ مئن سرأگيره. چۊن ايشؤن ٚ جيگا جنگل بۊ، ايشؤن' دخاندن جنگلي.

میرزا خۊش ٚرفيق، میرزا علي خان دیوسالار ٚ همرأ بۊشؤن مازندران ٚ ور کي اؤره خۊشؤن ٚ عمليات' سرأگيرن ولي بأزۊن میرزا سیوا بۊبؤ بمأ لایجؤن دؤکتؤر حشمت ؤ حاج أحمد کسمایي همرأ ديدار بۊده تا اۊشؤن ٚ یاوري جي کار' گیلؤن ٚ مئن پيش ببره. سراخره اي کۊنۊشؤن باعث بۊبؤ میرزا بۊتؤنه ۱۴ قبضه تيۊفنگ ؤ أننی گۊلله جۊرأکۊنه تا بۊتؤنن ۱۲۹۳ مهر ما خۊشؤن ٚ کار' سرأگيرن.

جنگليئن خۊشؤن ٚ اسلحه چن جۊر تهيه گۊدن: الف. خۊشؤن ٚ چريکي فترکؤن ٚ مئن وختي گه رۊسؤن ' فترکسن. ب. عؤثمانيئن ٚ جي اسلحه هئن. ج. یکته دلیر ٚ زنأی ٚ جي اسلحه تهيه گۊدن کي اين ٚ نؤم بۊ بؤلۊر خانم. بؤلۊر خانم خۊش ٚ سربازؤن' دخؤته دأشت تا اینگیلیسئن' فترکن ؤ ايشؤن' اسلحه'ن' هأگيرن کي بؤلۊر خانم هأدئه جنگليئن'. د. وختي گه رۊسيه مئن انقلاب بۊبؤ (۱۹۱۷ فوریه) رۊسي سربازؤن ٚ جي ايواشکي ؤ غير ٚقانۊني اسلحه هئن.

أوايل خۊشؤن ٚ هوادارؤن ٚ جي پۊل هأيتن ولي بأزۊن کم-کمی پيله زميندارؤن ئبه ماليات تعيين بۊدن.

۱۲۹۳ ه.ش پييز تا ۱۲۹۴ تابستؤن، گیلان ٚ والي که رۊسيه کؤنسۊل ٚ آدم بۊ، یکته فترک بدأ جنگليئن'. اي فترک ٚ أول مرتبه، عبدالرزاق خان شفتي رياست ٚ جي، جنگليئن ٚ جي بدجۊر شکست بۊخؤرده ؤ دومي مرتبه، سردار مقتدر ٚ فرماندهي جي هندئه جنگليئن' فترکسن کي فؤمن ؤ گسکر ٚ مئن دشکسن ؤ اي باعث بۊبؤ جنگليئن مردۊم ٚ مئن ويشتر نؤمي ببۊن ؤ يک عالم تيۊفنگ ؤ مؤهممات ؤ مال (حيوؤن) دککئه ايشؤن ٚ دس.

۱۲۹۴ (۱۹۱۵ مه ؤ اۊت)، يکته تازه نفس نيرۊ رۊسيه جي بمأ انزلي یکته پیله ضربتي نيرۊ چأگۊده بۊبؤ کي ۵۰۰ نفر (ايراني قزاق ؤ رۊسي سرباز) ؤ سنگين ٚ اسلحه دأشت. ايشؤنم يکته جنگ ٚ مئن دکتن يکته ۶۱ نفره جرگه (میرزا فرماندهي'جي) کمين ٚ مئن ؤ دشکسن ؤ خالي ۴۵ نفر قزاق جؤن بدر ببردن.

۱۲۹۴ آذر ما، رۊسؤن ايران ٚ دؤلت' فشار بأردن کي یک کاري بکۊنه ؤ خۊشؤنم گازأنبؤري فترکسن جنگليئنه. جنگليئن اي جنگ ٚ مئن تلفات بدأن ؤ رۊسؤنم ۶۰۰ نفر أسير هأدأن. جنگليئن دۊ ما بأزين فؤمنات ٚ مئن دۊمرته خۊشؤن' سازمان بدأن. رۊسيه کؤنسۊل حقسأی بۊده میرزا ترؤر بکۊنه ولي نۊتؤنسه. رۊسؤن هرته خؤنه' کي گمؤن گۊدن جنگليئن ٚ همدس ايسسن آتش زئن. فقط رشت ٚ مئن ۱۶۰۰ ته خؤنه' بسۊجؤنئن.

جنگل ٚ دومي مرحله

رۊسیه مئن ٚ فوریه انقلاب باعث بۊبؤ ایران ٚ مردۊم ٚ ديل ٚ مئنم شؤق ؤ اۊميد دکئه. اي انقلاب ٚ پسي رۊسیه ارتش ٚ رفتار ایرانئن ٚ همرأ تؤفير بۊده ؤ جنگلئن ٚ شرايطم بئترأبؤ. ۱۹۱۷ ژۊأن (۱۲۹۶ ه.ش تیر ما) جنگلئن جرگه جرگه بمأن رشت ٚ مئن ؤ یک ما بعد (اۊت) اینگیلیس ٚ کؤنسۊل ايشؤن' دۊخؤنده «گیلان ٚ ارباب» ؤ گیلان ٚ والي (مفخرالدوله) هميشک جنگلئن ٚ همأ مشورت گۊد ؤ اۊشؤن' فرمؤن برد. دئه رۊسیه پيشتر ٚ مۊرسؤن ایران ئبه دۊشمن نبۊ ؤ هين وأسي آلمانئن ٚ مۊقؤم ایران ٚ مئن ضعيف بۊبؤ. مـرزا کۊچي خؤن، کرنسکي دؤلت ٚ جي بخأسته کي خۊش ٚ أرتش' ایران ٚ جي بيرين ببره ؤ همه ته امتيازؤن' گه تزار ٚ زمت تحميل بۊبؤ بۊ ایران'، لغو بکۊنه تا اینم دئه رۊسؤن ٚ ارتش' ایران ٚ مئن فنترکه. ولي خئلي زۊد معلۊم بۊبؤ کي کرنسکي دؤلت قرار نئه اۊ امتيازؤن' فيچينه يا خۊش ٚ ارتش' ایران ٚ جي بيرين ببره.

اي مرحله مئن جنگلئن ٚ اؤميد ؤ تنامان (سازمان) ويشتر ؤ قويتر بۊبؤبۊ. ايشؤن ٚ سیاسي چاگۊدار اتحاد اسلام بۊ ؤ یکته نیمه رسمي دؤلت دأشتن که این ٚ أصل ٚ قسمت اين ٚ نظامي سازمان بۊ ؤ يکته نشريه ني دأشتن کي جنگل نؤم دأشت. یعني دئه أولي مرحله مۊرسؤن نبۊ که رهبري یک نفر ٚ دس دبۊن ؤ اي دفأره جۊمبش رسما يک جرگه ريش سيفيدؤن ٚ دس ٚ جیر جمعي فرمؤندهي بنأبۊ کي اي جرگه اتحاد اسلام بۊ. فرانسه کؤنسۊل اي جرگه' سنا دۊخؤند. ابراهیم فخرایي (میرزا مؤنشي) سنا مئن ٚ ۲۷ نفر ٚ نؤم' ليست کؤنه. شیراز ٚ مئن ٚ آلمان ٚ کؤنسۊل ۱۹۱۸ ژۊأن (۱۲۹۷ تیر) نیویسنه کي اتحاد ٚ اسلام ٚ کؤمیته ۸ تا ۱۰ نفرن کي کۊجي خؤن ٚ همرأ جنگل ٚ جۊمبش' رهبري کؤنن. کؤميته اصلي آدمؤن' ايتؤ گۊنه: حاج احمد کسمایي، مالي کارکیا، کي کسما نیشت، احسان کي رشت ٚ مئن ايشؤن ٚ نماينده بۊ ؤ دايم تلفؤني میرزا همرأ درتماس بۊ؛ البته احسان الله خان خۊش ٚ خاطرات ٚ مئن بنويشته دأنه کي اين ٚ مقر أنزلي بۊ؛ کۊجي خؤن ؤ اين ٚ برأرزه داودزاده کي فؤمن ايسأبۊن.

وختي حلئه گیلان ٚ مئن اي انجۊمن قؤدرت ندأشت، اين ٚ مرکزي کؤميته أعضا ايشؤن بؤن: میرزا کۊجي خؤن، حاج احمد کسمایي، سید آقایي، دؤکتؤر حشمت، شیخ علي علم الهدا. ولي سید آقایي هۊ اول سال جۊمبش' رها بۊده. دؤکتؤر حشمت لایجؤن ٚ مئن خۊدش' تسکأگۊده، شیخ علي م ويشتري سفر شۊ. هين وأسي عملا میرزا ؤ حاج احمد مرکزي کؤميته' پيش بردن. میرزا نظامي کارکيا ؤ حاج احمد مالي کارکيا.

رۊسيه انقلاب ٚ پسي، وختي گیلان ٚ مئن رۊسيه سربازؤن ٚ اجرایي کؤمیته'ن ؤ انقلابي جنگ ٚ کؤمیته'ن بناگۊدن چینأگیتن ؤ جنگليئن ٚ همأ تماس گیتن، اتحاد ٚ اسلام ؤ جنگليئن ٚ زۊرم ويشترأبؤ ؤ یکته تازه مرکزي کؤميته چأگۊدن ؤ یپاره پيله آخۊندؤن' دعوت بۊدن که بأن اي کؤميته مئن. سید عبدالوهاب (صالح) ؤ میر منصور (هدا) ؤ حاجي سید محمد (روحانی) ؤ شیخ علي (علم الهدا) مۊرسؤن کي سومي ؤ چارؤمي پيله زميندار بؤن. اي آخۊندؤن کمتر پيش أمأ کي جۊمبش ٚ مقر بئسن ؤ ويشتر اعتبار ٚ وأسي دؤجين بۊبؤبۊن. خالي عبدالوهاب صالح بۊ که سازمان ٚ سر کؤنتؤرؤل دأشت.

۱۹۱۶ تاؤسؤن، میرزا چن دفأ سفر بۊده سؤلیمانداراب، سپهدار ٚ ملک تا اؤره دهقانؤن' بأره جۊمبش ٚ مئن. ۱۹۱۶ نؤوامبر ۲۷ (۱۲۹۵ آذر ما ۲۶) يک جرگه کۊردؤن کي گيلان نيشتن خۊشؤن ٚ نيرۊ همأ بمأن جنگلئن ٚ همرأ ؤ سپهدار ٚ بيس ٚ چار ته ديهات ! کئخۊدا'ن ٚ جي بخأستن کي هرته ۱۰۰۰ تۊمؤن کۊمک بکۊنه. جنگلئن سۊ ته نماینده سرأدأن قزوین. ايشؤن ٚ مأمۊرؤن بۊشؤن تا شاهرۊد ؤ سمنان ؤ بۊستان ؤ دامغان کي جنگل ٚ پيام' برسؤنن. گۊيا جنگلئن گؤنبد ٚقابۊس' شبيخۊن بزئه بۊن. حتی یپاره زمیندارؤن بمأن ایشؤن ٚ طرف، سپهسالار ٚ مۊرسؤن.

اي زمت کي اتحاد اسلام قؤدرت دأشت، اي کؤميته يپاره آدمؤن (حاجي آقا رضا ؤ میر منصۊر ؤ سید محمود) رۊسيه يا اينگيليس ؤ گاگلف هر دۊته همرأ همکاري گۊدن ؤ حتی گاگلف ايشؤن ٚ همکاري پيشنهاد رد بنأبۊ! اي دؤره اتحاد اسلام ايتؤ تناگيته بۊ کي يکته شؤرای ٚ عالي دأشت کي بيس نفر بؤن باني يکته مرکزي کؤميته. اۊ بيس نفر ٚ جي هف نفر مرکزي کؤميته مئن ني ايسأبۊن کي مخفي بؤن. میرزا کۊجي خؤن ؤ حاج احمد کسمایي هر دۊ ته مئن ايسأبۊن.

ولي واقعيت اينه کي کمتر سندي هننأ کي بۊگؤ جنگل ٚ جۊمبش ٚ مئن، اتحاد ٚ اسلام اصل ٚ زۊر' دأشت. بئترين حالت' أگه بگيريم، اتحاد ٚ اسلام یکته مشورتي نهاد بۊ کي میرزا کۊجي خؤن ئبه سیاسي اعتبار جۊرأگۊد ؤ اۊن ٚ سياسي جاجيگه' واشؤند.

گيلان ٚ ایالت ٚ کارکیاگري هرچي ويشتر دکته جنگليئن ٚ دس، ايشؤنم واداشته بۊبؤن هندئه خۊشؤن ٚ چاگۊدار ؤ تنامان' دگردؤنن تازه نيازؤن ئبه. جنگليئن ٚ دؤلت، چار ته وزراتخؤنه دأشت: دادگؤستري ؤ ماليه ؤ پؤليس ؤ جنگ. دادگؤستري ؤ پؤليس رشت ؤ أنزلي ؤ لایجؤن ؤ تۊنکابۊن ؤ چن جای ٚ ديگه خاله (شعبه) دأشت. دادگؤستري وزارت، پؤليس مخفي م اداره گۊد.

خۊشؤن ٚ نظامي تشکيلاتم تازه واگۊدن ؤ ایراني ؤ آلمؤني ؤ اؤتريشي ؤ تۊرک ٚ آمۊجگرؤن ٚ همرأ دۊته نظامي مدرسه وابۊدن. يکته' ايراني افسرؤن (کي ايران ٚ ژاندارمري جي پناه بأرده بؤن جنگل) کسما مئن اداره گۊدن ؤ اؤکته' اؤتريشي-آلمؤني افسرؤن، گۊراب زرمئخ ٚ مئن اداره گۊدن. اي افسرؤن اۊشؤني گه ايشؤن ٚ نؤم رؤشنه ايشؤن بؤن: سروان علي اکبر خان سیاهپوش (گۊراب زرمئخ ٚ مئن ٚ رئيس عمليات، کي ۱۳۴۰ سرلشکري درجه همأ بمرده)، نصرالله خان آزاد راد (گۊراب زرمئخ ٚ نظامي مدرسه مؤدير)، علي اکبر خان آب زرشکي، سروان شاپور خان مختاري (کي ۱۳۴۴ سرلشکري همرأ بمرده)، سرگرد محمود خان (نظامي تنامان ٚ مئن رئيس ٚ دسيار بۊ ؤ گۊراب زرمئخ ٚ مئن میرزا نظارت ٚ جير کار گۊد)، سروان داوود خان (ژاندارمري افسر کي سؤئديئن ٚ دس آمۊزش بدئه بۊ. غير ٚ ايرانيئنم اۊ افسرؤني بؤن گه رۊسيه اسيرؤن ٚ اؤردۊگاه ٚ جي فرار بۊده بؤن میرزا کۊجي خؤن ٚ ورجه بئسأبۊن: ستوان يکؤم یملکس، ستوان بریندز، کورتیز مایر اؤتريش ٚ جي، عبدالله بگ ؤ مصطفی بگ عؤثماني تۊرکيه جي، ماژور ویلهلم فؤن پاخن، ستوان يکؤم ودیگ، ستوان فهنریش استریش.

اتحاد ٚ اسلام ارمنيئن ٚ همرأ مۊخالف نبۊ ولي اجازه'م ندأ کي اۊشؤن خۊشؤن ٚ تنامان' گيلان ٚ مئن چأکۊنن. هيتؤرم اجازه ندأن ايراني سۊسياليستؤن خۊشؤن ٚ کۊنۊش' آشکار بکۊنن. اي انجۊمن حتی حزب دموکرات ایران ٚ اصلاحي ؤ دؤمؤکراسي خا برنامه'ن ٚ همرأم مۊخالفت بۊده ؤ اي حزب ٚ کۊنۊشؤنم گيلان ٚ مئن ممنۊع بۊبؤ. اي دؤره مئنم هندئه جنگليئن نۊتؤنسن يکته جمعي رهبري چأکۊنن ؤ هندئه تمؤم ٚ اختلافات، میرزا کاريزماتيک جاجيگه پيش حل ؤ فصل بنأبۊ.

جنگلئن ٚ برنامه ؤ تنامان (سازمان)

جنگلئن ٚ برنامه ايشؤن ٚ چاگۊدار ٚ مۊرسؤن، بسته به ايشؤن ٚ رهبر بۊ. جنگل ٚ رۊزنامه يکته مقاله مئن (آنچه جنگلیان می خواهند) بنويشته کي: ۱. ایران، ایرانئن ٚ شئه. ۲. خارجي سؤلطه خأن تمنأبۊن. ۳. اصلاحات خأن بي خارجئن ٚ دخالت پيش بۊشۊن. ۴. ایران ٚ باستاني تاج ؤ تخت خأن احمد شاه ٚ شي ببۊن کي آزادي حامي ايسسه ؤ اين ٚ اقتدار ٚ کیاسر (قلمرؤ) خأن ایران ٚ بۊگذشته امپراتۊري مۊرسؤن ببۊن. ۵. دؤلت ٚ کابينه (مشرۊطه خاز ؤ آزادي خازؤن ٚ رهبري جي) هم خأ قديمئن ٚ ضررؤن' جۊبران بکۊنن هم آينده به يک فکري بکۊنن. ۶. مجلس خأ وا ببۊن. ۷. اینگیلیس ٚ خطر ٚ پيش خأن اسلام' حمايت گۊدن. ۸. خائنؤن خأ مۊجازات ببۊن.

جنگليئن زمين ٚ مسأله وأسي هيچ برنامه يا راه ٚ حللي ندأشتن. جنگليئن ايلات ٚ رهبرؤن ؤ زميندارؤن ٚ همرأ مؤدارا گۊدن. ۱۲۹۶ تاؤسؤن لشت ٚنشا مئن کي اۊن ٚ مالک امین الدوله بۊ، کشاورزؤن شۊرش کؤنن ؤ جنگليئن اي ماجرای ٚ مئن مؤتناقض رفتار کؤنن. قضيه اي بۊ که اي زمينؤن که ۴۲ پارچه آبادي بۊ، املاک ٚ خالصه بۊ، یعني شاه ٚ شي بۊ که ناصرالدين شا سال ۱۸۸۸ ميلادي (۱۲۶۷ شمسي) هأدأبۊ امین الدوله پئر'. هين وأسي جنگليئن ئبه آسؤن بۊ که اۊ پيلئگي زمين' تقسيم بکۊنن يا کشاورزؤن هندئه پيشترؤن ٚ مۊرسؤن خالصه زمين ٚ سر کار بکۊنن يعني شاه ٚ مالکيت ٚ جير نأ امين الدؤله زمين مالکيت ٚ جير. چۊن خلاف ٚ شرع نبۊ. ولي اي کار' نۊدن. کاري که تينس گيلان ٚ باخي کشاورزؤن ئبه سرمشق ببۊن ؤ ايران ٚ مئن حتی! سراخر ايتؤ بۊبؤ که امین الدوله که جنگليئن اين' اسير بيته بؤن، ايسکالی پۊل ٚ همرأ تعويض بۊبؤ ؤ اي ماجرا جنگليئن ٚ جاجيگه' کشاورزؤن ٚ مئن ضعيف بۊده. ولي وختي رشت ٚ مئن بمأن بئسأن، هر گۊني برنج ٚ سر يک تۊمان ماليات دبستن ؤ ايتؤ ۳ هزار زميندار اعتراض ٚ وأسي بۊشؤن اينگيليس ٚ کؤنسۊلگري مئن تحصؤن بۊدن. جنگليئن خۊشؤن ٚ مالياتؤن' باخي ٚ شهرؤن ٚ مئنم زۊرازۊري هأيتن. ولي اي ماليات هأيتنؤن هرگي يکته سياست' ختم نۊبؤ زمينؤن ٚ وأسي بلکي ويشتر اين ٚ وأسي بۊ که سياسي ؤ نظامي هزينه'ن جۊرأبۊن.

جنگلی‌ئن، خوشؤن ِ جنگه اجنبی ارتش و ايرانی قزاقؤنی کی روسؤن ِ دس ِ جير باموته بوبؤ بون شوروع بئودن. ميرزا دوشمنؤن، روس و اينگيليس و قاجاری ارتش بو.

جنگلی‌ئن ميرزا رهبری امره، خوشؤن کاره 1489 گالشی سال (1294 هجری شمسی) سراگيتن و هف سال بازون، جنگل ِ انقلاب، شکست بوخورده. امّا ای ميانه، ميرزا و اين ِ رفئقؤن موفق ببؤن کی گيلان مئن سلطنته لَغوْ بکونن و گیلانˇ شؤرایی جؤموری‌يه اعلام بکونن. یکشنبه روج، ديا ما 28، 1494 گالشی سال (١٦ خرداد ١٢٩٩ خورشیدی) جنگلی‌ئن ایرانˇ سورخˇ انقلابˇ کومیتهٰ تشکیل بدأن. ای کوميته سلطنته لغو بئوده و گيلان مئن جوموری اعلام بئوده. ميرزا گيلانِ جوموری مئن سرکوميسر و جنگ ِ کوميسر بوبؤ.

جنگل ٚ انقلاب

جنگليئن داميشک احمد شاه' اعتماد دأشتن ؤ اي جۊمجۊمه' (توهؤم) دأشتن کي شاه اتفاقات ٚ جي بيخأبره. ولي سال ۱۲۹۷ تاؤسؤن وختي گه اينگيليسيئن ٚ همأ درگير بۊبؤن، خۊشؤن ٚ ايمان' (أگه نۊگؤيم سلطنت ٚ جي) شاه ٚ جي جدأن ؤ بناگۊدن شاه' ويتن ٚ گب' زئن کي فرانسه ؤ رۊسیه مئن مردۊم تينن يا حتی ایران ٚ مئن کي احمد شاه ٚ پئري جد' (ناصرالدین شاه) گۊلله' جي بکۊشتن.

رۊسيه انقلاب ٚ پسي، جنگليئن خيال گۊدن رۊسؤن خۊشؤن ٚ نيرؤ بيرين بئنن ايران ٚ جي ولي ايتؤ نۊبؤ. تا اينکه يکته قرارداد دبستن ۹ بند ٚ مئن کي اۊن ٚ مئن بمأ بۊ کي رۊسيه نيرۊ خأن دۊ ماه ٚ مئن، رۊسي افسرؤن ؤ جنگليئن ٚ نظارت ٚ جير، گيلان ٚ جي دوأرن. هي تماسؤن باعث بۊبؤ کي کم-کمی میرزا تماس بلشویکؤن ٚ همرأ ويشتر ببۊن. جنگل ٚ رۊزنامه یکته مقاله مئن کي اين ٚ تيتر بۊ "رۊسيه نيرؤن وگردنن خۊشؤن ٚ خؤنه" (نیروهای روسیه به میهن خود بازمیگردند) بلشویکؤن' ايتؤ معرفي بۊده کي ايشؤن ٚ حزب فعال ؤ انسانگرا ايسسه. حزبي گه جنگليئن مننئن اين ٚ زۊرأگيتن ٚ جي خۊشال نبۊن.

کودتا

هنوز انقلابی دولت ِ کار به سامان نرسه بو کی اغتشاشات و بلوا، او انقلابیؤنی جه کی شوروی هوادار بؤن شوروع بوبؤ و بيلأخره میرزا مجبور بوبوسته جومعه روج، اسفندار ما اوّل، 1494 گالشی سال (18 تیر ١٢٩٩)، دوتا نماينده و ايتا نامه اَ عبارت امره اوسه بئوده موسکؤ، لنين ره کی: «ايران ِ ملّت، حاضر نيه کی بلشؤويکؤن ِ برنامهٰ قبول لکونی» و بازون، قهر و اعتراض امره، رشت جی بوشؤ فومن.

شنبه روج، اسفندار ما 23، 1494 گالشی سال، شوروی هوادارؤن، شوروی ارتشی فرمانده‌ئن همکاری امره، کودتا بکودن و ميرزا آدمؤنه دسگیر و زندانی بکودن.

ميرزا سرانجام

ميرزا و اون ِ آدمؤن، گيلان ِ جوموری کومونيست طرف ِ امره درگير بؤن کی احمدشا، تهران ِ جی سردار سپه يا هو رضاخانه اوسه بکوده جومهوری سرکوبی واسی.

سردارسپه نی، وختی گيلانه ديرين بومأ، اوّل جوهموری ارتشه کی کومونيستؤن ِ دس دبو شکست بدأ و اوشؤن در بوشؤن و بازون هچين بمانسه ميرزا و اون ِ آدمؤن.

رضاخان ميرزا جی بخاسته کی بايه تهران و خو گبؤنه مرکزی حوکومت امره راجه به استقلال و آزادی بزنه. امّا ميرزا قبول نکوده و قزاقؤن نی ميرزا آدمؤنه فوتورکسن و ميرزا يارؤن يا بموردن و يا تسليم ببؤن.

ميرزا نی خو آخرين رفئق امره کی گاؤک نام داشتی، بوشؤ تالش کوهؤن ِ طرف کی بتانی بشی خانم عظمت فولادلو ور کی هميشک ميرزا جی حمايت کود.

امّا ورف و سرما اندی سخت بو کی تير ما 27، 1495 گالشی سال، هر دو نفر يخ زنيدی و فوت کونيدی.

هه زمات ایتا کورد مرد کی کرم نام داشتی و خلخال جی شؤن دبو گیلان، ا دو نفره بچاسه، ورف ميان دینه و شناسه. با همه سعی و تلاشی که موشت و مال و سنجد خورانئن امره کونه، نتانست اشانه زنده بکونه و به سرعت آبادی طرف بوشؤ و مردوما خبرا کوده. مردوم باموئید او جيگا و دوتا جنازه‌یا ببرديد به آبادی.

میرزا مردن خبر همه‌جيگا دپیچسته و موحمدخان‌سالار‌ شوجاع، تالشِ اميرموقتدر ِ برارِ گوش کی ميرزا بدخا بو برسه. ا شخص بلافاصله چن‌تا توفنگ‌چی امره فوتورکه او خانقاهی کی ميرزا جنازه اويه نهأ بو و ولانشته کی اهالی ميرزا جنازهٰ دفن بکونيد و دستور بدأ ایتا جه اهالی طالش به‌نام رضا استکانی، میرزا بچاسته سره تنِ جی جودا بکونه. سالار شوجاع میرزا سره اوّل ببرده ماسال خو برارِ ورجه و بازون ببرده رشت، ارتشی فرمانده‌ئنه فدأ.میرزاسرا ببردیدی تهران تا رضاخان نیشان بدبد و اونی تنا رشت سولیمانداراب درون به خاک بسپاردیدی. جنگ دوم جهانی پس میرزا دوستداران اونی سرا تهران جه نبش بوکودید و به رشت باوردید و اونی تنه ورجا بنایید. میرزا قبر ابنقلاب ایسلامی پس بازسازی بوبوسته داره.

ميرزا خانه

• ميرزا خانه، رشت، اوستادسرا محلّه مئن هنده چاکوده بوبؤ و هسا ايتا موزه موسؤن استفاده بونه.
• جنگلِ انقلاب: عکس

ويشتر بۊخؤنين

• آلبوم تصاویر وعکسهای میرزا کوچک خان جنگلی (از نوجوانی تا شهادت)
• بر سر زن، فرزند و خانوادهٔ کوچک خان چه آمد؟ (دیلمان. ش۲)

سربس

رشتˇ سرشناسان

ابوالحسن ابتهاج . غلامحسین ابتهاج . امیر هوشنگ ابتهاج . نیره ابتهاج سمیعی . مهدی احمدی . نادر ادیب سمیعی . ولی‌الله اردشیری . عباس اسدی سمیعی . محمدعلی افراشته . حسن اکبر . صادق خان اکبر . فتح الله خان اکبر . محسن اکبر . اسماعیل اکبر . محمدی انشایی . لیلا بهشتی . محمد بشرا . غلامحسین بیگلربیگی . محمود بهزاد . ابراهیم پورداود . محمدتقی پوراحمد جکتاجی . افشین پرتو . فریدون پوررضا . سعید تحویلداری . سوسن تسلیمی . محمود تقی زاده منظری . علیرضا پنجه ای . کاظم جفرودی . علی آقا چایچی . میرزا کوچک‌خان جنگلی . سید محمد خاتمی . شیخ حسن دانش . سیاوش دیلمی رزمخواه . داریوش رمضانی . غلامرضا رحمت سمیعی . محمدعلی خان رحمت آبادی . میرزا کریم‌خان رشتی . میرزا حبیب الله رشتی . ملا طاهر رشتی . میر عبدالباقی رشتی . قدسی رشتی . آقابابای رشتی . حاجی آقا میر رشتی . محمود رضا . رضا رفیع . میرزا خلیل رفیع . سید محمود روحانی . انوشیروان روحانی . وانشا رودبارکی . عیسی سروش . محمد ستاری . جهانگیر سرتیپ پور . حسین سمیعی . تاج الملوک سمیعی . مرجانه ساتراپی . ملا رفیع شریعتمدار . ملا محمدمهدی شریعتمدار . یوسف صمدزاده . پروین صوفی . محمود طیاری . منصور صارمی . توران فتح الله زاده . حسن فلکشاهی . کریم کشاورز . فریدون کشاورز . خسرو گلسرخی . یعقوب کوچکی زاد . سینا عزتی گیلوائی . عبدالکریم گلشنی . محمود نامجوی . ابراهیم نبیل سمیعی . فریدون نعیمی اکبر . فریدون نوزاد . محمد وکیل التجار یزدی . محمدرضی ویشکایی . مرتضی ویشکایی . امنون نتصر . عزت الله خان هدایت . عزت الله صمصام بزرگی